خطاهای دستوری

خطاهای دستوری ناشی از کاربرد نادرست قواعد دستور زبان فارسی اعم از صرفی و نحوی است. اغلب فارسی‌زبانان جمله‌ها را به کمک شمّ زبانی خود، به کار می‌برند. گاه این شمّ زبانی بر اثر مطالعة جمله‌های غیردستوری و نادرست، ضعیف می‌شود. برای تقویت شمّ زبانی، مطالعة متن‌های معیار و درست فارسی از نویسندگان برجسته بسیار سودمند است.

اکنون بخشی از غیرمعیارها و خطاهای دستوری رایج در زبان فارسی را در سه حوزة زیر بررسی می‌کنیم:

• کاربرد نادرست جمله؛

• کاربرد نادرست فعل؛

• کاربرد نادرست حرف.

********************

کاربرد نادرست جمله

کلمات در بافت جمله هویت پیدا می‌کنند. رابطة کلمات و گروه‌ها با یکدیگر جمله را می‌سازد. از ترکیب جمله‌های ساده، جمله‌های مرکب ساخته می‌شود. شناخت روابطِ اجزای جمله با یکدیکر (نحو) و استفادة درست از آن، یکی از راه‌های درست‌نویسی است. امروز، ساختمان جمله سادگی، کوتاهی و شیرینی ِ ذاتی زبان فارسی را به شدّت تحت تأثیر قرار داده است. دلایل این امر ضعفِ شمّ زبانی فارسی‌زبانان، کاهش سواد عمومی و مطالعه نکردن نثرهای معیار و بی‌عیب از سوی فارسی‌زبانان، رواج ترجمه و تأثیر منفی ترجمه بر الگوهای جمله‌سازی است.

مهم‌ترین غیرمعیارهای در حوزة جمله، درازنویسی و ابهام است.¹

در ادامه به این موارد می‌پردازیم اما قبل از آن آشنایی با مفهومّ زبان معیار حائز اهمیت است.

زبان معیار زبانی است که معمولاً با زبان مکتوب یا نوشتار مطابق است. همین زبان است که در رادیو، تلویزیون، کتاب‌های درسی، روزنامه‌ها و روابط رسمی به‌کار می‌رود. برای معیاربودن زبان سه دسته ملاک قائل شده‌اند:

1. خصوصیات ذاتی زبان معیار؛

2. نقش‌های زبان معیار در محدوة فرهنگ یک جامعة زبانی؛

3. نظر جامعه دربارة زبان معیار.

خصوصیات ذاتی زبان معیار عبارت است از:

1. تثبیت‌شدگی زبان همراه با انعطاف آن که البته این تثبیت نباید موجب فسرده‌شدن زبان و عمیق‌تر‌شدن اختلاف میان زبان معیار و گفتار شود؛

2. پختگی آن از نظر علمی و فرهنگی.

زبان معیار زبانی تثبیت‌شده و دارای اصول و هنجارهایی خاص است که رعایت آن‌ها برای متکلمان الزامی است. این اصول در کتاب‌های دستور تدوین شده، در مدارس تدریس می‌شود. زبان معیار مرجع صورت‌های درست و غلط زبان است.

نکتة درخور توجه دربارة زبان، اصل اساسی تحول زبان است. از آنجا که زبان دائماً در حال تغییر است، هیچ‌گاه نمی‌توان تلفظ کلمات و صورت‌های صرفی و نحوی آن‌ را بر اساس قواعد و اشکال فارسی قدیم تثبیت کرد. در‌ حال‌ حاضر، در زبان فارسی دو گونه زبان معیار وجود دارد:

1. معیار نوشتاری؛

2. معیار گفتاری.

در زبان معیار نوشتاری، سبک‌ها و گونه‌های مختلفی وجود دارد. این گونه‌ها عبارت است از:

1. گونة علمی که مخصوص بیان موضوع‌های علمی به‌معنی اعم است. از خصوصیات این گونه، صراحت الفاظ و به‌کارنبردن کلمات عاطفی است.

2. گونة رادیو و تلویزیون و روزنامه‌ها که استعمال کلمات فرنگی غیرفنی به‌سبب شتاب در اخذ اخبار از منابع غربی از ویژگی‌های این‌ گونه است.

3. گونة ادبی که به گونهة شعر و نثر تقسیم می‌شود.

زبان ترجمه‌های مترجمان کم‌مایه، از نمونه‌های بارز نثر غیرمعیار است. به‌کاربردن لغات فرنگی در حد غیرمتعارف، یکی دیگر از نمونه‌های خروج‌ از زبان معیار است.

دربارة زبان معیارِ گفتاری باید گفت که در حال‌ حاضر، زبان مردم تهران است و تقلید از لهجة تهران نیز معمولاً وجهة همت کسانی است که کوشش می‌کنند به زبان معیار تکلم کنند.²

پانوشت:

1. ذوالفقاری، حسن، آموزش ویراستاری و درست‌نویسی، تهران: نشر علم، ص 237.

2. اشرف‌صادقی، علی، «زبان معیار»، در: نصرالله پورجوادی، دربارة زبان فارسی، تهران: نشر دانشگاهی، ص۲۹ تا ۴۰.