قبل از تصویب قانون اصلاح قانون مالیات های مستقیم مصوب 31/4/1394 برای تشخیص و محاسبه مالیات 2 روش مرسوم بود :

1- دفاتر

2- شیوه علی الرأس

با تصویب قانون فوق الذکر اظهارنامه به عنوان مبنای تشخیص مالیات معین گردید و جایگزین سیستم علی الرأس شد .

با استناد به ماده 97 قانون مالیات های مستقیم درآمد مشمول مالیات اشخاص حقیقی که مکلف به تسلیم اظهارنامه شده اند ، بر اساس اظهارنامه مالیاتی مؤدی که طبق مقررات و ظوابط قانونی تهیه و تنظیم شده باشد و هم چنین مورد پذیرش سازمان امور مالیاتی نیز واقع شده باشد محاسبه خواهد شد .

با توجه به نص ماده 97 قانون مزبور سازمان امور مالیاتی می تواند اظهارنامه های مالیاتی دریافتی را بدون رسیدگی قبول کند و تعدادی از اظهارنامه ها را هم به شکل نمونه انتخاب وطبق مقررات مورد رسیدگی قرار دهد .

تنها مورد استثناء ماده 97 که سیستم علی الرأس در آن حذف نشده است مناطقی می باشد که هنوز نظام های جامع مالیاتی در آن برقرار نشده است و محاسبه مالیات آنها تا 3 سال یعنی سال های 95 -96- 97 طبق همان شیوه علی الرأس سابق محاسبه می گردد .

طبق قانون مالیات های مستقیم ارائه اظهارنامه مطابق با مقررات و در مهلت قانونی تکلیفی است که بر عهده مؤدی قرار گرفته است ، در صورتی که مؤدی از ارائه اظهارنامه مالیاتی در مهلت مقرر خودداری کند سازمان امور مالیاتی خود اقدام به تهیه اظهارنامه می نماید و بر اساس فعالیت ها و اطلاعات اقتصادی کسب شده از مؤدیان اظهارنامه را تنظیم و سپس برگ تشخیص صادر می نماید .

در واقع نتیجه می شود همان سیستم علی الرأس با این تفاوت که سیستم علی الرأسی که قبلاً حاکم بود به طور اتوماتیک 45 درصد از درآمد مشمول مالیات را هزینه تلقی می کرد در حالی که در سیستم جدید طبق ماده 147و148 فقط هزینه های متعارف و متناسب همان سال پذیرفته و کسر خواهد شد .

عدم ارائه اظهارنامه مالیاتی علاوه بر این که موجب می شود خود سازمان امور مالیاتی اقدام به تهیه تنظیم اظهارنامه نماید جریمه 30 درصدی که غیر قابل بخشودگی می باشد نیز برای مؤدی لحاظ می کند و هم چنین فرد مؤدی نمی تواند از معافیت های این قانون استفاده نماید .

در واقع ضمانت اجرایی که برای عدم ارائه اظهارنامه در مهلت مقرر پیش بینی شده است به شرح ذیل می باشد :

• تنظیم اظهارنامه توسط خود سازمان امور مالیاتی

• اعمال جریمه 30 درصدی غیر قابل بخشودگی

• عدم استفاده مؤدی از معافیت های این قانون

اظهارنامه تهیه شده توسط سازمان امور مالیاتی به مؤدی ابلاغ می گردد ودر صورتی که مؤدی نسبت به آن معترض باشد می تواند ظرف 30 روز از تاریخ ابلاغ ، اظهارنامه خود را تنظیم و به هیأت حل اختلاف ارائه دهد .

  با این وجود هنوز مؤدی مشمول جریمه ها و عدم استفاده از معافیت ها می باشد .

با توجه به اینکه سال مالی اشخاص حقوقی مطابق با اساس نامه آنان است و می تواند منطبق با سال شمسی نباشد مهلت ارائه اظهارنامه برای آنها تا 4 ماه پس از پایان سال مالی می باشد و مهلت مشخص شده برای اشخاص حقیقی نیز تا پایان خرداد ماه سال بعد معین گردیده است .

سال مالیاتی با توجه به قانون مالیات های مستقیم : برابر با یک سال شمسی است که از فروردین ماه هر سال آغاز و تا پایان همان سال ادامه دارد ولیکن در رابطه با اشخاص حقوقی سال مالی این اشخاص ملاک قرار خواهد گرفت .

اداره امور مالیاتی طبق قانون مکلف به رسیدگی نسبت به اظهارنامه تسلیم شده از جانب اشخاص می باشد و باید حداکثر تا یک سال از تاریخ پایان مهلت مقرر برای تسلیم اظهارنامه برگ تشخیص را صادر نماید و یا اینکه تا 3 ماه پس از انقضای یک سال مذکور برگ تشخیص را به مؤدی ابلاغ نماید، در صورتی که اداره امور مالیاتی به این تکلیف خودعمل ننماید اظهارنامه تسلیم شده مؤدی قطعی تلقی خواهد شد .