نظام صنفی مجموعه ای از قوانین و مقرراتی است که حقوق و تکالیف افراد و واحدهای صنفی را مشخص می کند و دارای ساختاری است که هر کدام عملکرد خاص خود را دارد نظام صنفی از اتحادیه های صنفی،اتاق اصناف،کمیسیون نظارت، هیئت عالی نظارت تشکیل شده است که به شرح ذیل مورد بررسی قرار می گیرد:

۱- اتحادیه صنفی: شخصیتی حقوقی است که از افراد یک یا چند صنف که دارای فعالیت یکسان یا مشابه اند که برای انجام دادن وظایف و مسئولیت های مقرر در قانون نظام صنفی تشکیل می گردد.اتحادیه دارای شخصیت حقوقی و غیرانتفاعی است و پس از ثبت در وزارت صنعت،معدن و تجارت رسمیت می یابد.

هرگاه شخصی بخواهد فعالیتی صنفی را آغاز کند ابتدا باید به اتحادیه ذی ربط مراجعه و تقاضای کتبی خود را تسلیم و رسید دریافت دارد.اتحادیه مکلف است نظر خود را مبنی بر رد یا قبول تقاضا حداکثر ظرف پانزده روز به صورت کتبی به متقاضی اعلام نماید.عدم اعلام نظر به منزله پذیرش تقاضا محسوب می گردد.در صورت قبول تقاضا توسط اتحادیه،متقاضی باید از آن تاریخ ظرف حداکثر سه ماه مدارک مورد نیاز اتحادیه را  تکمیل کند و به اتحادیه تسلیم دارد.در غیر اینصورت متقاضی جدید محسوب خواهد گردید.اتحادیه موظف است پس از دریافت تمام مدارک لازم و با رعایت ضوابط، ظرف پانزده روز نسبت به صدور پروانه کسب و تسلیم آن به متقاضی اقدام کند..همچنین متقاضی پروانه کسب موظف است از تاریخ دریافت پروانه کسب ظرف شش ماه نسبت به افتتاح محل کسب اقدام کند.

چنانچه اتحادیه درخواست متقاضی پروانه کسب را رد کند یا از صدور پروانه کسب استنکاف ورزد،باید مراتب را با ذکر دلایل مستند به طور کتبی به متقاضی اعلام کند.در صورتی که متقاضی به آن معترض باشد، می تواند اعتراض کتبی خود را ظرف بیست روز از تاریخ دریافت پاسخ به اتاق اصناف شهرستان ذی ربط تسلیم دارد.اتاق اصناف شهرستان مکلف است طی پانزده روز به اعتراض متقاضی رسیدگی و نظر نهایی خود را برای اجرا به اتحادیه مربوط اعلام کند.

در صورتی که اتحادیه یا متقاضی به نظر اتاق اصناف شهرستان معترض باشند می توانند ظرف بیست روز از زمان ابلاغ نظر اتاق اصناف شهرستان اعتراض خود را نسبت به نظر اتاق مذکور به کمیسیون نظارت منعکس کنند.کمیسیون نظارت مکلف است ظرف یک ماه نظر خود را اعلام دارد.نظر کمیسیون نظارت در این مورد معتبر و قابل اجرا است،مگر آن که هیأت عالی نظارت نظر کمیسیون نظارت را ظرف یک ماه پس از دریافت اعتراض،نقض کند.در این صورت نظر هیأت عالی نظارت قطعی و لازم الاجرا است.در صورت اعتراض هر یک از طرفین می توانند به مراجع ذی صلاح قضایی مراجعه کنند

ارائه پیشنهاد برای تهیه،تنظیم یا تغییر ضوابط صدور پروانه کسب و انواع  پروانه های لازم برای مشاغل،به اتاق اصناف شهرستان از دیگر وظایف و اختیارات اتحادیه ها می باشد. همچنین اجرای مصوبات و بخشنامه های هیأت عالی نظارت و کمیسیون نظارت را بر عهده دارد.

اتحادیه ها در صورت ابطال پروانه کسب و تعطیل محل کسب مراتب را به کمیسیون نظارت اعلام می کنند و از ادامه فعالیت واحدهای صنفی که بدون پروانه کسب دایر می شوند یا پروانه آن ها به عللی باطل می گردد جلوگیری به عمل می آورند.

۲- اتاق اصناف شهرستان:اتاق اصناف هر شهرستان مرکب از رؤسای اتحادیه های صنوف تولیدی-خدمات فنی و توزیعی_خدماتی است.اتاق اصناف شهرستان شخصیت حقوقی،غیرانتفاعی و غیر تجاری دارد و پس از ثبت در سازمان صنعت،معدن و تجارت استان رسمیت می یابد.در شهرستانهایی که دو اتاق اصناف دارند،کمیسیون نظارت موظف است پس از انقضای دوره قانونی هیأت رئیسه،نسبت به ادغام اتاق های یاد شده در یکدیگر اقدام نماید.اموال،دارایی ها،حقوق و تعهدات اتاق های قبلی پس از ادغام با نظارت کمیسیون نظارت به اتاق جدید انتقال می یابد.

اتاق اصناف شهرستان ها بین اتحادیه ها هماهنگی ایجاد می کنند و بر عملکرد آنها نظارت دارند و همچنین تنظیم و تصویب آیین نامه های مالی،استخدامی،اداری،آموزشی و تشکیلاتی اتحادیه ها و تغییرات آن ها را بر عهده  می گیرند.

نظارت بر حسن اجرای اقدامات اتحادیه ها در خصوص صدور پروانه کسب از جهت تطبیق با مقررات نظام صنفی و آیین نامه های آن و تأیید،انتخاب و معرفی نمایندگان اتحادیه ها به اداره های امور مالیاتی، هیأت های حل اختلاف مالیاتی و سایر مراجع بر عهده اتاق اصناف  می باشد.

اتاق اصناف شهرستان ها اجرای مصوبات هیأت عالی نظارت،کمیسیون نظارت و اتاق اصناف ایران را حسب مقررات قانون نظام صنفی و رسیدگی به اعتراض افراد صنفی نسبت به تصمیمات اتحادیه ها و پیشنهاد تشکیل اتحادیه جدید یا ادغام اتحادیه ها یا تقسیم یک اتحادیه به دو یا چند اتحادیه برای اتخاذ تصمیم به کمیسیون نظارت و همچنین تعیین نوع و نرخ  کالاها و خدماتی که افراد هر صنف می توانند برای فروش،عرضه کنند و پیشنهاد آن برای اتخاذ تصمیم به کمیسیون نظارت و اعلام مصوبه کمیسیون به اتحادیه ها برای ابلاغ به افراد صنفی با هدف از جلوگیری از تداخل صنفی را بر عهده دارد.

لازم به ذکر است که به منظور تقویت مبانی نظام صنفی،ساماندهی اصناف کشور و مشارکت در سیاست گذاری،تصمیم گیری و مدیریت مسائل صنفی،اتاقی به نام اتاق اصناف ایران در تهران تشکیل می شود.این اتاق دارای شخصیت حقوقی مستقل،غیرتجاری،غیرانتفاعی و فاقد شعبه است.

اتاق اصناف ایران متشکل از نمایندگان هیأت رئیسه اتاق های اصناف شهرستان های کشور است و تعداد نمایندگان اتاق های اصناف هر استان در اتاق اصناف ایران یک نفر است و به ازای هر بیست هزار واحد صنفی یک نماینده دیگر اضافه می شود که با نظارت کمیسیون نظارت مرکز استان و با رأی مخفی اعضای هیأت رئیسه اتاق های اصناف شهرستان های آن استان انتخاب و به دبیرخانه هیأت عالی نظارت معرفی می گردند.تعداد نمایندگان استان تهران حداکثر بیست نفر و سایر استان ها حداکثر ده نفر می باشد.

ابلاغ دستورالعمل های اجرایی و نظارتی مصوب هیأت عالی نظارت به اتاق های اصناف     شهرستان ها و همچنین ارائه نظر مشورتی در مورد مسائل صنفی به وزارت صنعت،معدن و تجارت و سایر دستگاه های اجرایی و ساماندهی امور مرتبط با اصناف و مشارکت در تنظیم  بازار بر عهده اتاق اصناف ایران است که می تواند قسمتی از وظایف و اختیارات خود را به اتاق های اصناف استان ها و شهرستان ها تفویض کند.

۳-کمیسیون نظارت:کمیسیون نظارت در شهرستان های هر استان تشکیل می شود و در مراکز استان ها دبیرخانه ای دارند که در سازمان صنعت،معدن و تجارت استان ها مستقر می باشد.تشکیلات اداری،مالی و نحوه فعالیت دبیرخانه ها به موجب آئین نامه ای است که توسط دبیرخانه هیأت عالی نظارت و با کسب نظر از سازمان صنعت،معدن و تجارت استان ها،تهیه شده است.

از جمله وظایف و اختیارات کمیسیون نظارت تصمیم گیری در مورد ادغام اتحادیه ها یا تقسیم یک اتحادیه به دو یا چند اتحادیه،تعیین رسته های صنفی و موافقت با تشکیل اتحادیه جدید در صورت تشخیص ضرورت یا با کسب نظر از اتاق اصناف شهرستان می باشد.همچنین نظارت بر انتخابات اتحادیه ها و اتاق های اصناف شهرستان و رسیدگی و بازرسی عملکرد اتحادیه ها و اتاق های اصناف شهرستان و تطبیق دادن اقدامات انجام شده آن با قوانین و مقررات را دارد.

۴-هیأت عالی نظارت: هیأت عالی نظارت دارای دبیرخانه ای است که در وزارت صنعت،معدن و تجارت مستقر است.دبیرخانه،بازوی اجرایی هیأت عالی نظارت به شمار می آید و علاوه بر هماهنگ کردن امور،وظایف تهیه و تدوین مکتوبات مورد نیاز جهت تصویب هیأت و ارائه پیشنهاد را بر عهده دارد.

ابطال انتخابات یا عزل هیأت رئیسه اتحادیه ها یا اتاق های اصناف  و همچنین ابطال انتخابات یا عزل هیأت رئیسه اتاق اصناف ایران توسط هیأت عالی نظارت صورت می گیرد. همچنین به اختلافات بین کمیسیون نظارت و اتاق های اصناف شهرستان یا اتاق اصناف ایران رسیدگی می نماید.

هیئت عالی نظارت تعیین دستورالعمل نظارت بر چگونگی صدور  پروانه  کسب و دستورالعمل نظارت بر حسن انجام وظایف قانونی و ایجاد هماهنگی بین کمیسیون های نظارت،اتحادیه ها و اتاق اصناف شهرستان کشور و اتاق اصناف ایران و نظارت بر فعالیت آن ها را بر عهده دارد. هیأت عالی نظارت می تواند قسمتی از وظایف خود را به کمیسیون های نظارت مراکز استان ها تفویض کند.