چکیده :
فناوری نانو دستکاری مواد در ابعاد بسیار کوچک است و ایران از پیشگامان آن محسوب می‌شود. این فناوری برای رشد و شکوفایی نیاز به حمایت‌های حقوقی دارد. بیشترین حمایت از فناوری نانو در قالب حقوق اختراعات صورت گرفته است.
از آنجایی که اختراعات نانو ویژگی‌های منحصر به فرد و چالش‌های مختص به خود دارند در چهارچوب شرایط ثبت اختراعات با مسایل و مشکلات جدیدی روبه‌رو هستند که لزوم قانونگذاری در موارد خاص و یا حداقل به روزرسانی قوانین موجود را می‌طلبد
واژگان کلیدی : نانو، فناوری، ثبت، اختراع
مقدمه
حمایت از اختراع از اصول بنیادین توسعه است. به همین جهت امروزه کمتر کشوری است که این اصل را ن‍پذیرفته باشد. مهمترین اهداف این حمایت ایجاد بستر حقوقی مناسب به منظور نیل به پیشرفت در صنعت به معنای فراگیر آن می‌باشد. با این وجود حمایت مزبور به رعایت شرایطی وابسته است. برخی از این تشریفات ناظر به ماهیت اختراع می‌باشند و برخی دیگر هم ناظر به شرایط شکلی مربوط به نحوه‌ی تهیه و تنظیم اظهارنامه و ضمائم آن و … می‌باشد.[۱]اما در خصوص شرایط ماهوی ثبت اختراعات مرتبط با فناوری نانو، خصوصاً از این جهت که فناوری نانو بیش از آنکه به مواد جدید مربوط باشد به کارکردهای مواد شناخته شده در اندازه‌های نانو مربوط است، با چالش‌هایی رو به رو است. بند ۱ ماده‌ی ۲۷ موافقت نامه‌ی تریپس همه‌ی اختراعات اعم از محصول یا روش تولید را در همه‌ی زمینه‌های فناوری قابل ثبت می‌داند که قاعدتاً فناوری نانو را نیز شامل می‌شود و سه شرط برای ثبت هر اختراعی اعم از فرآیند یا محصول پیش‌بینی کرده است که این شرایط عبارتند از: جدید بودن، داشتن گام ابتکاری و داشتن کاربرد صنعتی. اما در این موافقت نامه مطلبی در خصوص چگونگی احراز این شرایط عنوان نشده است. در حقیقت موافقت نامه‌ی تریپس چگونگی احراز این شرایط را به قوانین و مقررات داخلی کشورها واگذار کرده است. ماده‌ی ۱ قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علایم تجاری ۱۳۸۶، اختراع را نتیجه‌ی فکر فرد یا افراد می‌داند که برای اولین بار فرآیند یا فرآورده‌ای خاص را ارایه می‌کند و ماده‌ی ۲ همین قانون اختراعی را قابل ثبت می‌داند که حاوی ابتکار جدید و دارای کاربرد صنعتی باشد. قانون ۱۳۸۶ صریحاً به گام ابتکاری اشاره‌ای نکرده است. این قانون شرط جدید بودن و حاوی گام ابتکاری بودن اختراع را با هم خلط کرده است و ایراداتی نیز به قانون ۱۳۸۶ وارد است،[۲] اما این شرایط قابل تفکیک بوده و احراز آنها به طور جداگانه امکان‌پذیر است. در این تحقیق ابتدا به ویژگی‌های خاص اختراعات نانو پرداخته می‌شود سپس چالش‌های پیش روی این اختراعات و انواع اختراعات و اختراعات غیر قابل ثبت در این حوزه بررسی می‌شود. در پایان نیز شرط تازگی، شرط داشتن گام ابتکاری، و شرط داشتن کاربرد صنعتی در اختراعات نانو مورد بررسی قرار می‌گیرد.
گفتار اول : ویژگی‌های اختراعات نانوتفاوتهای عمده‌ای بین ابداعات فناوری نانو و سایر ابداعات وجود دارد که نقش اختراعات در این حوزه را نسبت به سایر حوزه‌ها پر اهمیت تر می‌کند. نظام ثبت اختراع مهمترین روش حمایت از فناوری نانو محسوب می‌شود، تنها مشکل هزینه‌ی بالای ثبت و هزینه نگهداری اختراع است، مخصوصاً اگر ثبت بین‌المللی نیز در کار باشد.
الف : ثبت ایده‌های بنیادیفناوری نانو نخستین حوزه‌ای است که ایده‌های بنیادی[۳] از همان ابتدا ثبت شده‌اند. طی یک قرن گذشته در بسیاری از حوزه‌های دیگر، مانند سخت افزارها و نرم افزار‌های کامپیوتری، فناوری زیستی، اینترنت و … سنگ بنای این حوزه‌ها به عنوان اختراع ثبت نشده‌اند. عدم ثبت ایده‌های بنیادی بیشتر حاصل بی توجهی و یا کوته‌بینی بوده است تا به دلیل سیاست‌های اختراعات. مخترعین یا از روی اشتباه یا به این دلیل که اختراعات متعلق به دولت‌ها یا دانشمندان دانشگاهی بوده است که برای خود منفعتی در ثبت اختراع نمی‌دیدند یا به دلیل اینکه دولت لیسانس اختراعات را اجباری کرده و یا با این استدلال که نهایتاً مدت اختراع تمام خواهد شد، اختراعات خود را ثبت نکرده‌اند. برای مثال کامپیوتر حاصل پروژه‌های تحقیقاتی نظامی بوده است که طی جنگ جهانی دوم صورت گرفته و تحقیقاتی که هزینه‌ی آن توسط دولت پرداخته می‌شده در آن زمان قابل ثبت نبوده‌اند. اما در خصوص فناوری نانو بسیاری از ایده‌های بنیادی یا ثبت شده‌اند یا نهایتاً ثبت خواهند شد. برای مثال نانو لوله‌های کربنی، نانو کریستال‌های نیمه رسانا، نانو کریستال‌های نور افشان، نانوکردهای اکسید فلزی[۴]، میکروسکوپ نیرو ـ اتمی، روش ساخت نانو لوله‌های خود رویش و روش تولید نانو لوله‌ها از طریق لایه نشانی بخار شیمیایی، نمونه‌هایی از ایده‌های بنیادی فناوری نانو هستند که ثبت شده‌اند در واقع فقط تعداد کمی از سنگ بناهای فناوری نانو وجود دارند که ثبت نشده اند؛ نمونه‌ی این مورد عبارت از فولورن باک مینستر[۵] می‌باشد. هنوز زود است که آینده ثبت اختراعات ایده‌های بنیادی فناوری نانو پیش‌بینی شود؛ اما آنچه مسلم است این است که ایده‌های بنیادی فناوری نانو بیش از هر صنعت دیگری ثبت خواهند شد. همچنین اداره‌ی ثبت اختراعات اروپا با پایین آوردن سطح استاندارد آنچه می‌تواند ابداع محسوب شود، زمینه برای مشکلات فراوانی را به وجود آورده است و باعث شده دانش علمی پایه و سنگ بناهای این فناوری ثبت شوند و حق اختراع به موضوعاتی تعلق بگیرد که در حالت عادی اکتشاف و تئوری علمی محسوب می‌شده و قابل ثبت نبودند و در نتیجه منجر به اقامه‌ی دعوی در دادگاه‌ها شود.[۶] همچنین عدم تسلط بازرسین اداره ثبت اختراعات به این دست از فناوری‌ها منجر به تمایز قایل نشدن بین اختراعات و اکتشافات فناوری نانو شده است و باعث شده بسیاری از سنگ بناهای این فناوری به عنوان اختراع ثبت شوند. سنگ بنای علوم و فناوری مقیاس نانو را نانو ساختار‌ها تشکیل می‌دهند.
ب : میان رشته‌ای بودننکتهی حایز اهمیت در مورد فناوری نانو، خاصیت میان رشته‌ای آن و محدوده‌ی گسترده ی مربوط به اختراعات فناوری نانو است. از آنجایی که فناوری نانو بیشتر از کاربردهای خاص این فناوری بر روی اندازه‌ی مواد تمرکز دارد[۷] و مربوط به دستکاری مواد یا ذرات در اندازه‌های اتمی است، به همین علت به حوزه‌های مختلفی مربوط می‌شود. فناوری نانو این قابلیت را دارد که بر بسیاری از فناوری‌های از پیش شناخته شده نیز تأثیر بگذارد. این ویژگی به علت قابلیت آن در تأثیرگذاری بر گستره‌ی زیادی از درخواست‌های ثبت برای مواد، پروسه‌ها و روش‌های فناوری نانو، باعث می‌شود تا فناوری مذکور را به عنوان دارایی اختراع، بسیار ارزشمند کند.[۸]
فولورن باک مینستر یا همان باکی بال یکی از این نمونه‌ها است. حدود ۲۵۰ اختراع در زمینه‌ی باکی بال ثبت شده است. اهمیت فولورن‌ها به علت شکل کروی و بسته‌ی آنها است. بر خلاف سایر اشکال کربن، فولورن‌ها قابلیت محصور کردن و شامل شدن سایر عناصر را دارند.ساختارهای فولورن‌ها تأثیرات بسیاری در ایجاد ساختارهای ترکیبی (محصور) و پلیمری در حوزه‌های مختلف دارند؛ در نتیجه ثبت اختراع در خصوص ساخت و تولید فولورن‌ها بسیار ارزشمند است چرا که قابلیت تأثیر بر گستره‌ی وسیعی از فناوری‌ها را دارند.
یک اختراع بنیادی در فناوری نانو ممکن است در زمینه‌ی طرح‌های نیمه رساناها، فناوری بیو، علم مواد[۹]، ارتباطات از راه دور و منسوجات کاربرد داشته باشد؛ هرچند ممکن است این اختراع متعلق به شخصی باشد که فقط در یکی از این زمینه‌ها فعالیت دارد. مطمئناً خیلی از ابداعات فناوری نانو فقط در یک حوزه کاربرد دارد مثلاً نیمه رساناها که به نظر نمی‌رسد کاربردهای میان رشته‌ای داشته باشند. اما بخش عمده‌ای از ابداعات فناوری نانو به حوزه‌های مختلفی مربوط می‌شود؛ بر خلاف بسیاری از صنایع جدید، صاحبان اختراعات مربوط به فناوری نانو نه تنها در صنعتی که در آن مشغول هستند صاحب حق اختراع می‌شوند؛ بلکه در سایر حوزه‌ها نیز ممکن است دارای حقوقی شوند که می‌تواند انگیزه‌ای برای مخترعین فناوری نانو به اعطای لیسانس نسبت به اختراعشان شود.[۱۰] برای رفع مشکل دانش اولیه میان رشته ای، در اکتبر سال ۲۰۰۴ اداره‌ی ثبت اختراعات آمریکا خبر از یک “طبقه بندی[۱۱]” برای جمع آوری دانش اولیه‌ی منحصر به ابداعات فناوری نانو داد. فناوری نانو از نظر اداره‌ی ثبت اختراعات آمریکا آنگونه فناوری است که حداقل در یک بعد ابداع حاصل از این فناوری، ابعادی کمتر از ۱۰۰ نانومتر داشته باشد.[۱۲]هرچند که در تئوری، حقوق اختراعات به انواع اختراعات قابل اعمال است اما بسیاری از مفسرین معتقدند که در عمل حقوق اختراعات در مواجهه با فناوری‌های جدید مانند فناوری نانو که میان رشته‌ای است متفاوت عمل می‌کند. برای مثال هرچند گام ابتکاری برای ابداعات مکانیکی و شیمیایی مشابه است اما اداره‌ی ثبت اختراعات در مواجهه با ابداعات شیمیایی، سطح استاندارد بالاتری در نظر می‌گیرند. این شکاف بین تئوری و عمل بیش از همه فناوری‌های نو ظهور را تحت تأثیر قرار می‌دهد. برای مثال در فناوری زیستی ادارات ثبت اختراع در ابتدا ترجیح می‌دادند که فناوری زیستی را زیر مجموعه‌ی شیمی قرار دهند چراکه ژن‌ها را ترکیبات شیمیایی پیچیده‌ای به حساب می‌آوردند.
گفتار دوم : نحوه‌ی بررسی اختراعات نانومتقاضیان ثبت اختراع ممکن است از خصوصیت میان رشته‌ای فناوری نانو بهره برده و با ترفندهایی بازرسان را گمراه کنند؛ برای مثال مولکولی که به عنوان ترانزیستور مورد استفاده قرار می‌گیرد هم می‌تواند زیر مجموعه‌ی الکترونیک باشد و هم زیر مجموعه‌ی شیمی و متقاضی ثبت با انتخاب زیر مجموعه‌ی مناسب می‌تواند با گمراه کردن بازرسین دامنه‌ی دانش اولیه را تغییر دهد و همین عوامل اهمیت تعریف شخص با مهارت معمولی را دو چندان می‌کند.[۱۳]
خصوصیت میان رشته‌ای فناوری نانو مستلزم این امر است که شخص با مهارت معمولی نیز مهارت میان رشته‌ای داشته باشد اما چون این امر مشکل و تا حدودی غیر ممکن است و مشخص نیست دقیقا چه رشته‌هایی مد نظر است، برای بررسی اختراعات مربوط به فناوری نانو، تیمی از متخصصین (که هر یک در زمینه‌ای تخصص دارند) لازم است و بررسی تقاضای ثبت اختراع باید به صورت گروهی انجام بگیرد یعنی یک گروه با مهارت میان رشته ای؛ البته عده‌ای این ایراد را وارد می‌کنند که یک گروه با مهارت میان رشته‌ای در حقیقت برابر با یک شخص با مهارت بالا است.[۱۴] بسیاری از متخصصین معتقدند که برای رشد و رقابتی کردن فناوری نانو باید در سازمان ثبت اختراعات تغییرات اساسی صورت پذیرد. بازرسان سازمان ثبت اختراعات باید میان رشته‌ای بودن فناوری نانو را در نظر بگیرند و سازمان ثبت اختراعات نیز به جای مراکز فعلی که برای بررسی درخواست‌های ثبت اختراعات وجود دارد باید یک کانون متمرکز برای بررسی درخواست‌های ثبت اخترعات مربوط به فناوری نانو تاسیس کنند که ممکن است در قالب گروه‌های متمرکز باشد که صرفاً برای بررسی خصوصیات میان رشته‌ای درخواست‌های ثبت مربوط به فناوری نانو تعلیم دیده باشند.[۱۵]به دلیل میان رشته‌ای بودن باید دامنه‌ی دانش اولیه در دسترس بازرسان سازمان ثبت اختراعات را افزایش دهیم و بدین منظور منابع دانش اولیه از صنایع و متخصصین در حوزه‌ی روش تجاری‌سازی موضوعات مرتبط با اختراعات دریافت می‌شود. همچنین یک بازرس دوم (یا کمکی) نیز استفاده شود تا مجدداً درخواست ثبت اختراع را بررسی کند. پیچیدگی این فناوری ممکن است باعث شود برخی بازرسین، اختراع مورد نظر را بدیهی و فاقد شرط تازگی بدانند؛ عدم مهارت بازرسین سازمان ثبت اختراعات ممکن است منجر به رد درخواست‌هایی شود که حاوی ادعاهای ارزشمندی هستند.[۱۶]
لازم است که متخصصین فناوری نانو نیز برای بالا بردن سطح دانش و توانایی اداره‌ی ثبت اختراعات، سمینارها و سخنرانی‌هایی برگذار کنند و همچنین در جلسات اداره‌ی ثبت اختراعات نیز شرکت کنند.[۱۷] یک مجموعه‌ای از دانش اولیه مربوط به فناوری نانو نیز تهیه شود.گفتار سوم : نقش دانشگاه‌ها
هرچند در خصوص دانشگاه‌ها هنوز این معضل وجود دارد که دانشگاهیان بیشتر درصدد چاپ مقالات خود هستند تا ثبت آن و نهایت پاداشی که یک محقق دانشگاهی دریافت می‌کند پخش سریع و گسترده‌ی نتایج حاصل از تحقیقات خود است؛[۱۸] با وجود این بسیاری از اختراعات بنیادی فناوری نانو متعلق به دانشگاه‌ها هستند که طی ۲۵ سال گذشته در زمینه ثبت اختراعات، فعالیت بیشتری داشته‌اند. در امریکا عموماً حدود یک درصد اختراعات متعلق به دانشگاه و سازمان‌های منفعت عمومی[۱۹] می‌باشد اما طبق بررسی‌های انجام شده تا سال ۲۰۰۴ حداقل ۱۲% اختراعات ثبت شده در حیطه فناوری نانو به دانشگاه‌ها تعلق دارد.[۲۰]هر چند دانشگاه‌ها انگیزه‌ای برای محدود کردن رقابت ندارند اما منافع آنها در ثبت اختراع ممکن است با استفاده‌ی مطلوب از ابداعات بنیادی فناوری نانو در یک راستا قرار بگیرد.
دلایل متعددی برای تسلط نسبی دانشگاه‌ها در ثبت اختراعات فناوری نانو وجود دارد اول اینکه این فناوری در ابتدای راه قرار دارد و در نتیجه بسیاری از اختراعات خصوصاً اختراعاتی که مربوط به سنگ بنای این فناوری است حاصل تحقیقات آزمایشگاهی بوده است تا حاصل روند تولید یک محصول. دوم این که برخلاف گذشته که اختراعات دانشگاهی یا دولتی ثبت نمی‌شدند، در حال حاضر دانشگاه‌ها برای ثبت اختراعات خود بسیار مشتاق شده‌اند و علت این امر عمدتاً نتیجه‌ی تصویب قانون بای دل[۲۱] در سال ۱۹۸۰ است. در آمریکا تا قبل از قانون بای دل دانشگاه‌ها مجاز نبودند اختراعی را که با بودجه‌ی دولتی تولید شده است ثبت کنند. سوم این که در حمایت از فناوری نانو عمدتاً تمایل به استفاده از نظام حمایتی اسرار تجاری وجود دارد چرا که حفظ اسرار تجاری نسبتاً ساده تر از ثبت اختراع است و اگر محصول حاصل از فناوری نانو در بازار ارائه شود، مهندسی معکوس آن نسبت به سایر حوزه‌ها دشوارتر خواهد بود. در نتیجه شرکت‌ها حداقل در این مقطع حمایت تحت عنوان اسرار تجاری را به ثبت اختراع ترجیح می‌دهند اما در خصوص دانشگاه‌ها این مشکل مطرح نیست و تنها بهره‌ای که دانشگاه‌ها از اختراعات خود می‌برند از طریق اعطای لیسانس نسبت به اختراعشان است پس ثبت اختراع توسط دانشگاه‌ها نسبت به شرکت ها، محتمل تر است. و اگر واقعاً چنین باشد، تأثیر این امر کمتر نشان دادن ابداعات در حوزه‌ی فناوری نانو است.[۲۲] فناوری نانو در یک مقطع نا مطمئن اولیه قرار دارد، فقط برخی ابداعات فناوری نانو به تولید تجاری رسیده‌اند اما انتظارات پیرامون این فناوری زیاد و گسترده است.گفتار چهارم : ثبت چند باره اختراعات[۲۳]
میان رشته‌ای بودن، ثبت ایده‌های بنیادی و اعطای حق اختراع بسیار گسترده به اختراعات فناوری نانو در ابتدای ظهور این فناوری که ناشی از عدم شناخت این فناوری بوده است، از جمله مواردی است که موجب ثبت چند باره اختراعات شده است. کمتر شدن محدودیت و موانع ثبت اختراع و ارجاع اختراعات فناوری نانو به بخش‌های مختلفی در سازمان ثبت اختراعات که هریک از این بخش‌ها دانش اولیه متفاوتی را بررسی می‌کنند، منجر به ثبت اختراعاتی شده است که در حالت عادی رد می‌شده‌اند.[۲۴] همه‌ی این‌ها باعث ثبت اختراعات هم پوشان بسیاری شده است.در این مرحله از آن جایی که هنوز دعوایی نسبت به این ادعاها مطرح نشده است، به کار بردن عبارت “ادعاهای هم پوشان” مناسب تر از به کار بردن “نقض ادعاها” می‌باشد. برخی توانایی اداره‌ی ثبت اختراعات را در بررسی این دست از فناوری‌ها زیر سوال برده‌اند. به عقیده‌ی این عده اداره‌ی ثبت اختراع به علت نداشتن بازرسین متبحر منجر به ثبت اختراعات هم پوشان با دایره‌ی گسترده‌ای شده است.[۲۵] نگاهی به اختراعات در حوزه‌ی نانو لوله‌های کربنی و نانو کریستال های نیمه رسانا، تاییدی بر این ادعا است[۲۶] برای مثال ادعاهای IBM در خصوص نانولوله‌های کربنی تک جداره و پوشش نانو کریستال‌های قادر به نور افشانی. در فناوری نانو ممکن است عناصر شیمیایی همانند ترکیبات و محصولات شیمیایی که در آنها پدیدار می‌شوند، ثبت شوند.
پدیده‌ای که به اختراعات طبیعت ثانوی[۲۷] شهرت یافته است. یعنی ثبت چیزی به عنوان اختراع که موجود زنده بر اساس آن بنا شده است که منجر به پتنت تیکت (کنسرسیوم خرده اختراعات)[۲۸] می‌شود. پتنت تیکت انبوه اختراعات هم پوشانی است که جهت یابی چشم انداز فناوری نانو را با مشکل مواجه می‌کند. حق اختراع به فناوری‌های بالقوه اعطا می‌شود که این امر سرعت توسعه ی فناوری نانو را کاهش می‌دهد.[۲۹] برای مثال ممکن است نانو کریستال سیلیکونی در ابعاد ۱ تا ۳۰ نانو متر ثبت شود در حالی که اختراع دیگری ممکن است شامل نانو کریستال‌هایی شود که در ابعاد کمتر از ۶۰ نانومتر از خود نور ساطع می‌کنند.[۳۰] البته اداره ثبت اختراعات و علایم تجاری آمریکا مدعی شده است که با وضع قوانین جدید مانع ثبت چندباره اختراعات شده است اما گذشت زمان نشان می‌دهد که متقاضیان از تقاضای ثبت مجزا و مستقل[۳۱] به همان طریقی که در حال حاضر از تقاضای ثبت تبعی[۳۲] استفاده می‌شود، استفاده می‌کنند.[۳۳] (تقاضای ثبت تبعی تکمیل اختراعی است که قبلا ثبت کرده اند (CIP=continuation in part) ویژگی ثبت اختراع تبعی یا CIP این است که در مورد موضوعات مشترکی که اختراع دوم با اختراع اول دارد، مدعی می‌تواند به زمان ثبت اولیه استناد کند ولی در مورد موضوعات جدید اختراع دوم فقط می‌تواند به زمان ثبت اختراع دوم استناد کند. خیلی از شرکت‌های نانویی اختراعات ثانوی دارند که وابسته به یک اختراع پایه است.[۳۴]اداره‌ی ثبت اختراعات اروپا نیز برای رفع این ایراد در سال ۲۰۰۳ یک گروه اجرایی در فناوری نانو تشکیل داد که دانش اولیه‌ی میان رشته‌ای را بررسی کنند و هرجا که لازم شد از متخصصین استفاده کنند. راه حل دیگری نیز برای رفع مشکل ثبت چندباره‌ی اختراعات مطرح شده است و آن اعطای لیسانس متقابل است.[۳۵] ثبت چندباره اختراعات ممکن است منجر به پدیده‌ای به نام پتنت ترینکت شود. پتنت ترینکت منجر به نقض غیر عمدی حق اختراع هم پوشان و در نتیجه ایجاد مسولیت در قبال این نقض شود.همان طور که ثبت چندباره اختراعات و ثبت اختراعاتی با دامنه‌های گسترده به این فناوری ضرر می‌رساند و باعث بروز مشکلاتی در این حیطه می‌شود، رد ادعاهای ارزشمند که ناشی از پیچیدگی این فناوری است (که باعث می‌شود ادعاهای مطرح شده در نظر بازرسین بدیهی و فاقد وصف تازگی باشد) نیز مبدعین را دلسرد و هزینه‌ی صورت گرفته را به هدر می‌دهد.[۳۶] ادعاهای گسترده این امکان را به صاحب حق اختراع می‌دهد که مدعی شود بسیاری از فناوری‌ها حق اختراع او را نقض می‌کنند. اداره‌ی ثبت اختراعات ادعاهای گسترده و هم پوشان را در خصوص مواد، ابزارها و سیستم‌های نانویی اعطا کرده است. به گفته‌ی لوکس ریسرچ از بین ۳۸۱۸ اختراع ثبت شده در زمان ارایه‌ی گزارش، بیشتر این اختراعات هم پوشانی دارند.[۳۷]
گفتار پنجم : انواع ادعاها و نقض ادعاها در فناوری نانوبخشی از ورقه ثبت اختراع مربوط به ادعاهایی است که مخترعین نسبت به اختراع خود دارند. در بسیاری از درخواست‌های ثبت اختراع فناوری نانو، بیش از یک ادعا مطرح می‌شود. این ادعاها ممکن است به صورت مستقل و یا با توجه به ادعاهای پیشین مطرح شوند به ادعاهای قبلی وابسته باشند. به هنگام پرکردن در خواست ثبت اختراع ابتدا ادعاهایی که محدوده‌ی گسترده تری را شامل می‌شوند، مطرح می‌شوند و در ادامه ادعاهای محدودتر مطرح می‌شوند.
الف. انواع ادعاهاانواع ادعاهای یک اختراع در فناوری نانو به طور کلی به چهار دسته از ادعاها تقسیم می‌شود:[۳۸]
۱. ادعا بر ترکیبات[۳۹]: به پیوند‌ها و ترکیبات شیمیایی کامپوزیسیون گفته می‌شود. مثال هایی از این دست در خصوص مواد نانویی می‌توان نانولوله‌های کربنی، نانوسیم‌های سیلیکان، نانو کامپوزیت‌ها و نانوذرات فلزی اشاره کرد. این دسته از ادعاها گسترده ترین ادعاها در این حوزه هستند و به همان نسبت هم احتمال نقض آنها بیشتر است. رقیبی که از روش‌های متفاوتی برای تولید مواد نانویی مشابه استفاده می‌کند در حال نقض ادعاهای مبدع می‌باشد.۲. ادعا بر دستگاه ها، سامانه‌ها و قطعات[۴۰]: مثال‌هایی از ادعاهای تجهیزات، ادعاهایی در خصوص ابزارهای الکتریکی، مکانیکی و اپتیکی است که شامل مواد نانویی می‌شوند یا ابزارهاییکه برای آماده سازی، توصیف یا جا دادن مواد نانویی از آنها استفاده می‌شود.
۳. ادعاهای مربوط به روش و فرآیند[۴۱]: ادعاهای روش و فرآیند، روش‌های تلفیق مواد نانویی یا ساخت سیستم‌ها و ابزارها است. ادعاهای روش و فرآیند همچنین می‌توانند شامل کاربردهای جدید مواد نانویی و ابزارها شوند.۴. ادعاهای مربوط به فرآیند تولید محصول همراه محصول[۴۲]: ادعاهای محصول و یا روش تولید به متقاضیان ثبت این امکان را می‌دهد که نسبت به محصولات پیچیده‌ای که ساختار یا سایر مشخصه‌های آن، آن قدر شناخته شده نیست که امکان شرحی کافی از خود محصول را ممکن می‌کند، نیز ادعا داشته باشند.[۴۳]
ب. نقض ادعاهانقض ادعاها در اختراعات نانو به دو حالت صورت می‌پذیرد:
۱. نقض مطابقی[۴۴] زمانی است که تمام عناصر یک ادعا در ابداع مورد بحث وجود داشته باشند.۲. طبق دکترین تشابه/ معادل ها[۴۵] نقض زمانی صورت می‌پذیرد که تمام عناصر یک ادعا و یا چیزی برابر با آن در ابداع مورد بحث وجود داشته باشد. یک عنصر زمانی معادل محسوب می‌شود که به طور قابل ملاحظه‌ای برای به دست آوردن نتیجه‌ی مشابه، همان روش و همان کارکردها را داشته باشد.[۴۶] در فناوری نانو در مسئله نقض ادعاها اهمیت تعریف اصطلاحات جدید بیشتر به چشم می‌خورد.
گفتار ششم : اختراعات فناوری نانو زیستیدر پایان به اختراعات فناوری نانو زیستی یا اختراعات طبیعت ثانوی پرداخته می‌شود. شرح آن در قسمت پایان به علت بی اهمیت بودن آن نیست بلکه در ردیف سایر خصوصیات و ویژگی‌های نانویی قرار دارد. آنچه در طبیعت وجود دارد یا جاندار است و یا بی جان. فناوری بیو فقط مربوط به موجودات زنده است اما فناوری نانو هر دو گروه را شامل می‌شود. بیو که در ترکیب کلمات به عنوان پیشوند به کار برده می‌شود به معنای زندگی و زیست است ولی نانو یک واحد اندازه گیری است و فقط به ابعاد مربوط می‌شود صرف نظر از جاندار یا بی جان بودن مواد. بر خلاف فناوری نانو که برای آن قانون متحدالشکلی وجود ندارد، در مورد فناوری بیو یک دستورالعمل اروپایی وجود دارد که به علت مسایل اخلاقی فراوانی که فناوری بیو با آن مواجهه بوده است، یکی از اهداف این دستورالعمل مستثنی کردن اختراعات فناوری بیو از استثنائات ثبت اختراع بوده است.[۴۷] همگرایی بین فناوری نانو و و فناوری زیستی (فناوری بیو) به نانو فناوری زیستی شهرت یافته است و در اداره‌ی ثبت اختراعات اروپا یک طبقه از کالا و خدمات (Yo1N2) به آن اختصاص یافته است.
با ترکیب فناوری نانو و فناوری بیو دسته‌ی جدیدی از اختراعات به وجود آمده است که اصطلاحاً به اختراعات طبیعت دسته دو/ ثانوی[۴۸] شهرت یافته‌اند. این اختراعات یا یک اختراع فناوری نانو هستند که در ترکیب بخشی از موجود زنده مورد استفاده قرار می‌گیرند (برای مثال ماده‌ای با ساختار نانویی که به عنوان استخوان مورد استفاده قرار می‌گیرد) و یا یک نهاد پیوندی هستند که از موجود جاندار یا بی جان گرفته شده‌اند مانند سیلیکون و بافت ماهیچه‌ای در ابعاد نانو.ابتدا به نظر می‌رسد هرجا که با ترکیب فناوری نانو و فناوری بیو مواجه شویم می‌توانیم با تفاسیر قوانین موجود برای فناوری بیو و اعمال آن به ترکیب این فناوری‌ها به نتیجه‌ی مطلوبی دست یابیم اما ما در ابعاد کوچک با دو مفهوم کاملاً متفاوت فناوری میکروبیو و فناوری نانو بیو مواجه هستیم. در خصوص ذرات نانویی و کارکرد آنها در خصوص موجودات جاندار ما با فناوری نانوزیستی سرو کار خواهیم داشت. اگر یک ابداع حاصل از فناوری نانوزیستی نتواند مشمول تعریفی شود که برای مواد بیولوژیک یا پروسه‌ی میکروبیولوژیک وجود دارد، با توجه به ماهیت استثنایی این دستورالعمل و جایگاه دستورالعمل‌ها در قوانین امکان اعمال مقررات فناوری زیستی به محصول حاصل از فناوری نانوبیو دشوار خواهد بود![۴۹]
گفتار هفتم : چالش‌های اختراعات حاصل از فناوری نانوبرخی از چالش‌هایی که ثبت اختراعات فناوری نانو با آن مواجه است فقط مختص فناوری نانو است مانند مبهم بودن مرز بین ادعاهای مربوط به دستگاه‌ها و ادعاهای مربوط به ترکیبات[۵۰]، برخی چالش‌ها پیش از این در مورد سایر اختراعات نیز وجود داشته است مانند مرز بین اختراع و اکتشاف. برخی مسایل در فناوری نانو برجسته تر هستند مانند میان رشته‌ای بودن اختراعات، نبود بازرسین متبحر و ثبت اختراع با دامنه‌ی بسیار گسترده.
فناوری نانو عموماً نشات گرفته از طرح کلی آن چیزی است که در طبیعت وجود دارد برای مثال پروتئین‌های مرکب نوعی از نانو ماشین (نانو دستگاه)هایی هستند که به طور طبیعی در طبیعت یافت می‌شوند[۵۱]؛ مشابه آنچه در فناوری ژن‌ها شاهد بودیم (که در خصوص روش‌های استفاده از ژن‌های موجود و شناخته شده است). که حاصل هر دو فناوری ابداعاتی است که ثبت آنها مانعی برای رشد و توسعه محسوب می‌شود پس اولین مسئله‌ای که در اینجا مطرح می‌شود احراز تازگی این ابداعات و تفکیک قایل شدن بین اکتشاف و ابداع است. چگونه ممکن است آن چیزی که در طبیعت وجود دارد تازه محسوب شود و آیا اصولاً چنین چیزی گام ابتکاری دارد.نسبت به سایر فناوری‌ها مثل فناوری ژن ها، در فناوری نانو این مشکل بیشتر خود نمایی می‌کند به این علت که عناصری که به طور معمول در طبیعت ظاهر می‌شوند ممکن است دستگاه‌های نانویی (نانو ماشین های) بسیار پیچیده باشد (ماشین‌های طبیعی که موتور آنها توسط پروتئن‌ها و عناصر سازنده‌ی آن مثل آنزیم‌ها می‌باشد) که ثبت آن به مثابه‌ی ثبت اکتشاف و عدم ثبت آن، عدم ثبت چیزی است که شرایط اختراع را دارد.[۵۲]
اولین مسئله‌ای که در خصوص ثبت اختراعات فناوری نانو مطرح می‌شود این است که چگونه ذراتی که به طور طبیعی در طبیعت وجود دارند قابل ثبت هستند.[۵۳] در پاسخ باید گفت احراز شرط تازگی بستگی به امکان دسترسی عموم به موضوع مورد بحث دارد و شرط گام ابتکاری نیز به کاربردهای تازه و جدید ماده‌ی شناخته شده می‌تواند اعطا شود.[۵۴] در ثبت اختراعات فناوری نانو نیز مانند سایر حوزه‌های اختراعات برخی مشکلات مانند پتنت ترول ها (احتکارکنندگان اختراعات ثبت شده)[۵۵] و پتنت ترینکت‌ها با درجات متفاوت بروز پیدا می‌کنند.[۵۶] برای مثال در آمریکا مشاهده شده است که پتنت ترول‌ها بخش وسیعی از اختراعات را از دانشگاه‌ها و سایر موسساتی که صرفاً جنبه‌ی تحقیقاتی دارند و اهمیت چندانی به استفاده‌ی تجاری از این اختراعات نمی‌دهند، خریداری کرده و از آن بهره‌ی تجاری می‌برند.[۵۷] همچنین ثبت بیش از حد اختراعات در حوزه‌ی فناوری نانو، امکان تجاری‌سازی این فناوری را که به صورت بالقوه وجود دارد محدود می‌کند چرا که هزینه‌ی دریافت لیسانس اختراعات متعدد در این حوزه بسیار زیاد است و به نظر می‌رسد که امکان استفاده از روش‌های جایگزین مثل لیسانس متقابل و سبد اختراعات ثبت شده[۵۸] هم چندان امکان‌پذیر و عملی نباشد.[۵۹] یکی از راه‌های مقابله با پتنت تیکت الزام به رعایت یک استاندارد برای تهیه‌ی توصیفات کتبی[۶۰] درخواست ثبت اختراعات است. اداره‌ی ثبت اختراعات نیز باید شیوه نامه‌ای برای تهیه‌ی توصیفات کتبی توسط متقاضی ثبت و بررسی آن توسط بازرسین اداره‌ی ثبت اختراعات تهیه کند.در فناوری نانو مرز بین ادعاهای مربوط به دستگاه‌ها و ادعاهای مربوط به ترکیبات دقیقاً مشخص نیست. ادعاهای مربوط به ترکیبات ویژگی متمایزی، صرف نظر از شکل خود دارند، البته این مواد ساختار مشخصی دارند ولی در مجموع فقط یک ماده محسوب می‌شوند. نانو ماشین‌ها هم ساختارهای پیچیده‌ی مولکولی هستند ولی همزمان ماشین‌ها و دستگاه‌های کوچک نیز محسوب می‌شوند.[۶۱]
گفتار هشتم : انواع اختراعات و اختراعات غیر قابل ثبت در فناوری نانودر فناوری نانو محصولاتی وجود دارد که اختراع محسوب نمی‌شوند و اختراعاتی نیز وجود دارند که اجازه‌ی ثبت به آنها داده نمی‌شود. در این بند ابتدا به انواع اختراعات نانو پرداخته می‌شود، سپس استثنائات و انحصارات اختراعات نانو مورد بررسی قرار می‌گیرد.
الف : انواع اختراعات نانوبرخی از اختراعات نانو “توسعه در صنایع موجود” است مانند نیمه رساناها که تلاش مستمر برای کم کردن سایز ترانزیستورها برای افزایش سرعت و حافظه‌ی چیپ ها، شرکت‌ها را به اجزای کوچک تر از میکرون (نانو) سوق داده است.[۶۲] گروه دوم اختراعات نانو “محصولات تجاری” هستند که از رفتار مواد در ابعاد نانو حاصل شده است مانند ضد آفتاب‌های شفاف برای شیشه ها، پارچه‌های ضد لک برای لباس و کف پوش، سیستم‌های پیشرفته‌ی انتقال دارو و سیستم‌های فیلتر در سطح نانو که می‌توانند آلودگی و باکتری را از هوا و آب جدا کنند. گروه سوم از اختراعات نانو که مهمترین گروه آن نیز محسوب می‌شود شامل “ابزارهای بنیادی تحقیق و تولید و سنگ بنای فناوری نانو” هستند مانند میکروسکوپ‌های نیروی اتمی که می‌توانند مولکول‌های انفرادی را دستکاری کنند یا نانو لوله‌های کربنی که می‌توان از آن برای ساخت محصولات بسیار سبک و مقاوم استفاده کرد. گروه سوم اختراعات ممکن است خودشان به تنهایی بازار تجاری نداشته باشند ولی برای تولید محصولات تجاری در دو دسته‌ی دیگر از اختراعات ذکر شده لازم هستند. موسسه‌ی تحقیقاتی لوکس ریسرچ[۶۳] در گزارشی که در خصوص چشم انداز فناوری نانو ارایه داده است با بررسی بیش از نوزده هزار ادعای مطرح شده در تقاضای ثبت اختراع بیش از هزار اختراع ثبت شده در زمینه‌ی فناوری نانو، اختراعات مربوط به فناوری نانو را از جهت نوع اختراع به ۴ دسته تقسیم کرده است؛ سنگ بناها، محصولات، روش تولید و روش استفاده و با توجه به نوع کاربرد نیز به ۷ دسته تقسیم کرده است؛ کلی، مواد ساختمانی[۶۴]، انرژی، اپتیکی[۶۵]، الکترونیک، آرایشی و بهداشتی و سایرین[۶۶]. اهمیت دسته‌بندی ارایه شده توسط موسسه‌ی تحقیقاتی لوکس ریسرچ این است که با توجه به تحقیق کتابی مبتنی بر پایگاه‌های داده صورت نگرفته است چرا که این نوع تحقیق تمام اختراعات مرتبط را شامل نمی‌شود بلکه محققین در این تحقیق اصطلاحات هم معنی را هم بررسی کرده‌اند تا هیچ اختراع مرتبطی از قلم نیفتد.
ب : اختراعات غیرقابل ثبتدر خصوص آنچه در فناوری نانو غیر قابل ثبت محسوب می‌شود ما با دو گروه از موضوعات مواجه هستیم؛ گروه اول محصولات ناشی از فناوری نانو که شرایط ثبت اختراع را ندارند در نتیجه اختراع محسوب نمی‌شوند و غیر قابل ثبت هستند[۶۷] مثل اکتشافات. گروه دوم اختراعات حاصل از فناوری نانو که شرایط ثبت اختراع را دارند اما به دلایلی قابل ثبت نیستند مانند آنچه خلاف نظم عمومی و اخلاق حسنه است.[۶۸]
بند ۲ و ۳ ماده‌ی ۲۷ موافقت نامه‌ی تریپس به ذکر اختراعات غیر قابل ثبت پرداخته است. ثبت اختراعی که مخل نظم عمومی، محیط زیست باشد و برای سلامت انسان ها، حیوانات و گیاهان مضر باشد، همچنین روش‌های درمانی تشخیص و جراحی که برای انسان‌ها و حیوانات انجام می‌شود. این بند شامل فرآورده‌های مورد استفاده در این بند نمی‌شود. ماده‌ی ۴ قانون ۱۳۸۶ مواردی را از حیطه‌ی حمایت اختراعات خارج کرده است. طبق این ماده کشفیات، نظریه‌های علمی، روش‌های ریاضی و آثار هنری، طرح‌ها و قواعد یا روش‌های انجام کار تجاری و سایر فعالیت‌های ذهنی و اجتماعی و اختراعاتی که بهره برداری از آنها خلاف موازین شرعی یا نظم عمومی و اخلاق حسنه باشد مورد حمایت قرار نمی‌گیرد. هرچند موافقت نامه‌ی تریپس تعریفی از اختراع ارایه نداده است اما بین اختراعات و اکتشافات تمایز قایل شده است. توسعه‌ی فناوری‌هایی از جمله فناوری نانو منجر به ابهام در لایه‌ی میان فازی که قبلاً بین اختراعات و اکتشافات وجود داشته، گردیده است. همچنین کنوانسیون اروپایی ثبت اختراعات برنامه‌های کامپیوتری و روش‌های تجارت را از ثبت اختراع مستثنی کرده است. اختراعات مربوط به تشخیص و درمان بیماری‌های انسان و اختراعات خلاف اخلاق و نظم عمومی نیز از حیطه‌ی اختراعات مستثنی شده‌اند. اما به نظر می‌رسد فناوری نانو بر خلاف سایر فناوری‌ها کمتر تحت تأثیر این استثنائات قرار گرفته باشد.[۶۹] فناوری نانو چنان با سایر فناوری‌ها آمیخته می‌شود که در یک ابداع تمایز قایل شدن بین این فناوری‌ها بسیار دشوار می‌شود. برای مثال در انتقال هدفمند دارو به روشنی مشخص نیست که دندریمری که دارو را حمل می‌کند یک روش درمان است و یا یک محصول.نظام ثبت اختراعات فقط مربوط به ابداعات می‌باشد و آنچه ابداع محسوب نمی‌شود را شامل نمی‌شود. البته نظام‌های حقوقی تعریفی از ابداع ارایه نداده‌اند برای مثال کنوانسیون اروپایی ثبت اختراعات فقط لیست ناجامعی از آنچه ابداع محسوب نمی‌شود ارایه داده است که عبارتند از: ۱. اکتشافات، تئوری‌های علمی و روش‌های ریاضی ۲. آفرینش‌های هنری ۳. طرح ها، قواعد و روش‌های اجرای عملیات ذهنی، حل معماها و تجارت ۴. ارایه اطلاعات. باید در نظر داشت که هرچند فقط ابداعات قابل ثبت هستند، سایر موضوعات فقط در صورتی که در درخواست ثبت اختراع به آن اشاره و در خصوص آن توضیح داده شده باشد قابل ثبت خواهند بود. از این دست موضوعات در فناوری بیو نیز وجود دارد. برای مثال ماده‌ای که در طبیعت وجود دارد، یا کشف ویژگی جدیدی از مواد، قابل ثبت نیست اما محصولات و یا پروسه‌های که حاصل تلاش انسان است مانند روش‌های جداسازی، تصفیه کردن و اصلاح کردن مواد موجود در طبیعت، ابداع محسوب می‌شود و در نتیجه قابل ثبت هستند.[۷۰] تمایز قایل شدن بین ابداعات و اکتشافات خصوصاً در فناوری نانو ممکن است کار دشواری باشد. فناوری نانو مربوط به دستکاری مواد در ابعاد نانو است که قواعد فیزیک کلاسیک در آن کاربرد ندارد و ویژگی‌ها و رفتار مواد تحت تأثیر فیزیک کوانتوم است. از آن جایی که ویژگی‌های مواد مانند رسانای الکتریسیته بودن، ویژگی‌های اپتیکی و شدت و کیفیت سختی مواد و… تحت تأثیر تغییرات در ابعاد نانو است موجب پدید آمدن ویژگی‌های جدید و شگفت انگیز از موادی که به طور طبیعی در طبیعت وجود دارند، می‌شود. کشف یک ویژگی خاص که مختص ابعاد نانو است، اکتشاف محسوب می‌شود و قابل ثبت نیست اما اگر یک کارکردی مربوط به این ویژگی باشد می‌تواند قابل ثبت قلمداد شود. برای مثال کشف این که ماده‌ای در ابعاد نانو می‌تواند رسانای الکتریسیته باشد، آن ماده را قابل ثبت نمی‌کند اما استفاده از نانو ذرات در یک حدود اندازه‌ی مشخص برای به دست آوردن یک تأثیر قابل پیش‌بینی می‌تواند قابل ثبت باشد.
گفتار نهم : شرط تازگی در ثبت اختراعات نانوبرای ثبت یک اختراع، اختراع باید نسبت به دانش اولیه تازگی داشته باشد و بدیهی نیز نباشد. ماده‌ی ۱ قانون ۱۳۸۶ با به کار بردن عبارت “اولین بار” جدید بودن را یکی از شروط ثبت اختراع می‌داند و ماده‌ی ۲ همین قانون اختراعی را قابل ثبت می‌داند که حاوی ابتکار جدید و دارای کاربرد صنعتی باشد. به اعتقاد برخی مقصود از ابتکار جدید تواماً داشتن تازگی و گام ابتکاری به معنای چیزی است که در فن و صنعت قبلی وجود نداشته است.[۷۱] در بند “ه” ماده‌ی ۴ قانون ۱۳۸۶ فن یا صنعت قبلی تعریف شده است و عبارت است از هر چیزی که در نقطه‌ای از جهان از طریق انتشار کتبی یا شفاهی یا از طریق استفاده‌ی عملی و یا هر طریق دیگر، قبل از تقاضا و یا موارد حق تقدم ناشی ازاظهار نامه‌ی ثبت اختراع افشا شده باشد. تازگی ممکن است مطلق، سرزمینی و یا نسبی باشد. در تازگی نسبی مبنا تازگی مطلق است اما در خصوص زوال تازگی مبنا سرزمینی است.[۷۲] معیار تازگی در نظام‌های حقوقی مختلف متفاوت است. برای مثال طبق قسمت دوم ماده‌ی ۵۵ کنوانسیون اروپایی، در اروپا شرط تازگی مطلق است و تنها موردی که شرط تازگی را از بین نمی‌برد نمایش در تعداد محدودی از نمایشگاه‌های بین‌المللی است.[۷۳]
در فناوری نانو به علت نوظهور بودن این فناوری و رشد سریع آن در حوزه‌های مختلف تشخیص دانش اولیه‌ی مرتبط با آن می‌تواند بسیار سخت و خسته کننده باشد و به همین علت توسعه‌ی یک مرکز داده‌ی متمرکز در خصوص دانش اولیه مربوط به این فناوری برای تصمیم گیری بسیار مهم و پر اهمیت است.[۷۴] هرچند قابلیت ثبت ابداعات فناوری نانو می‌تواند در موارد مشخصی مورد بحث قرار بگیرد اما چهارچوب قوانین فعلی ثبت اختراعات مجال کافی برای اعطای تازگی برای بسیاری از ابداعات در ابعاد نانو را فراهم می‌کند.در خصوص تازگی اختراعات در حوزه‌ی فناوری نانو چند نکته حایز اهمیت است. نکته‌ی اول تازگی و دانش اولیه در ابعاد نانو است. این سوال مطرح می‌شود که ابعاد نانو چه طور به دانش اولیه‌ای که مرتبط با ابعاد نیست مربوط می‌شود و آیا با توجه به چنین دانش اولیه‌ای ابداعات در ابعاد نانو قابل پیش‌بینی هستند که مانع داشتن وصف تازگی برای آنها شود. یک اختراع فقط در صورتی قابل پیش‌بینی محسوب می‌شود که به طور کامل توصیف شده باشد. اگر دانش اولیه در ابعاد میکرو یا بزرگ تر از آن باشد معادل نانوی آن قابل پیش‌بینی محسوب نمی‌شود..
مخترعین می‌توانند ادعا کنند از آن جایی که دانش اولیه امکان تولید مواد در ابعاد نانو را فراهم نکرده است پس ابداع آنها داخل در دانش اولیه نیست و قابل ثبت است. نکته‌ی دوم در خصوص هم پوشانی دانش اولیه و اختراع جدید است. نکته سوم مربوط به زمانی است که اختراع داخل در اصطلاحات دانش اولیه باشد و توسط لغات و اصطلاحات دانش اولیه پوشش داده شود. دانش اولیه فقط در صورتی شرط تازگی را از بین می‌برد که شامل افشای بالفعل باشد. اگر برای متخصصی در زمینه‌ی دانش اولیه، تولید اشکال مختلفی از دانش اولیه در ابعاد نانو امکان‌پذیر نباشد، این امر برای احراز تازگی در اختراعات در ابعاد نانو کافی است.[۷۵]نکته‌ی چهارم در خصوص تئوری ذاتی است. از آن جایی که بسیاری از اختراعات فناوری نانو، کوچک کردن ماده، ابزار و یا سیستمی است که از قبل وجود داشته است بسیاری از درخواست‌های ثبت اختراع با مشکلات پیش‌بینی ذاتی مواجه هستند.[۷۶] فناوری نانو درک ما از تئوری ذاتی را به چالش می‌کشد. طبق نظریه‌ی پیش‌بینی ذاتی[۷۷]، ارجاع به دانش اولیه ممکن است به طور ذاتی، ابداع مورد ادعا را پیش‌بینی کند، حتی اگر این ارجاع به طور واضحی ابداع ثانوی را افشا نکند. در اداره‌ی ثبت اختراعات مثال‌های زیادی از این دست وجود دارد که صرف کاهش اندازه‌ی فناوری موجود، یک ادعا را قابل ثبت نمی‌کند. بر اساس تئوری ذاتی ماده‌ای که در دانش اولیه شناخته شده است نمی‌تواند صرف این که مالکیت جدید و قابل استفاده‌ای برای آن ماده پیدا شده است، تازه محسوب شود. منظور این است که این مال همیشه به طور ذاتی حاضر بوده است و لذا نمی‌توان بر اساس یک ماده‌ی شناخته شده شرط تازگی را اعطا کرد. برخی بر این عقیده هستند که چنانچه ویژگی ماده‌ای در ابعاد نانو نمایش داده شود که به طور اساسی در اموال مشابه ولی بزرگ تر تفاوت داشته باشد تئوری ذاتی نمی‌تواند مانع داشتن شرط تازگی ماده در ابعاد نانو شود چرا که این اموال ذاتاً در همان ماده در اموال بزرگ تر از نانو وجود ندارد اما این سوال باقی می‌ماند که آیا فناوری نانو همیشه منجر به نتایج واضحی می‌شود که تمایز مواد تولید شده در ابعاد نانو را از مشابه بزرگتر آن آسان می‌کند؟[۷۸]
چنانچه ماده‌ای ویژگی مشخصی از خود بروز دهد در حالی که در بازنگری‌ها آن ویژگی‌ها نتیجه‌ی تأثیراتی باشند که در ابعاد نانو رخ می‌دهند و فرد متخصص در آن زمینه می‌داند که چه طور به این ماده دست یابد، ماده‌ای که ویژگی‌های مشخصه‌ی ابعاد نانو را دارد، داخل در دانش اولیه محسوب می‌شود و غیر قابل ثبت مجدد است. فولاد دمشق یک مثال است که برای شمشیرسازی در خاورمیانه از آن استفاده می‌شده است. تحقیقات اخیر نشان می‌دهد که ویژگی‌های فوق العاده‌ی آن به علت وجود نانولوله‌های کربنی است. فولاد دمشق به این علت که ما اکنون علت تفاوت آن را می‌دانیم یا به این دلیل که راه‌های تازه‌ای برای تولید آن پیدا کرده ایم واجد شرط تازگی نمی‌شود. در نتیجه اختراعات جدید در خصوص دستکاری مواد در ابعاد نانو باید از موادی که ـ صرف نظر از خالق آنها ـ ویژگی‌های از خود نشان می‌دهند که از تأثیرات نانو ناشی می‌شود، مجزا شود.گفتار دهم : شرط گام ابتکاری در ثبت اختراعات نانو
توضیح بدیهی بودن که موضوع بسیاری از جدل‌های مربوط به اختراعات می‌باشد بسیار دشوار است اما ذکر این نکته لازم است که هرچند اختراعی شرط تازگی را داشته باشد همچنان بدیهی بودن یا نبودن آن باید مورد بررسی قرار گیرد.[۷۹] شرط تازگی ناظر به جنبه‌ی کمی دانش تولیدی می‌باشد ولی شرط ابتکار ناظر به جنبه کیفی آن است.[۸۰] این شرط در حقوق کشورهای مختلف از نظر اصطلاح متفاوت است. در حقوق آمریکا غیر بدیهی یا غیر آشکار[۸۱] در حقوق انگلیس گام ابتکاری[۸۲] و در حقوق آلمان سطح بالای ابتکار[۸۳] و در حقوق فرانسه فعالیت ابتکاری[۸۴]نامیده شده است.[۸۵] در قانون ۱۳۸۶ با استفاده از عبارت “ابتکار جدید” از این شرط ماهوی نام برده شده است که البته این جا به ایرادات وارد بر این عبارت پرداخته نمی‌شود. منظور از داشتن گام ابتکاری این است که اختراع محصول فعالیت خالقانه و مبتکرانه باشد و درجه‌ای از پیشرفت و توسعه به همراه داشته باشد. گام ابتکاری به این خاطر پیش‌بینی شده است که از اعطای حقوق انحصاری به موضوعات یا اختراعاتی که صرفاً برآیند معلومات قبلی است و در خلق آنها ابتکار و خلاقیت به کار گرفته نشده است جلوگیری کند؛ از جمله رویه‌های قضایی که اختراع را فاقد این شرط می‌کند و در فناوری نانو از بعد دیگری به آن نگاه می‌شود در خصوص تغییر اندازه است. برای احراز گام ابتکاری باید به دو مقوله پرداخته شود. نخست فن یا صنعت قبلی که بر خلاف تازگی محدود به همان حوزه‌ی اختراع می‌شود در نتیجه در فناوری‌های نوظهور بازرسان سازمان ثبت اختراعات را با مشکل مواجه می‌کند و دوم بازرسی توسط شخص با مهارت معمولی است که تشخیص گام ابتکاری به چگونگی تعریف شخص با مهارت معمولی بستگی دارد. چنانچه شخص با مهارت بیشتر، اختراع را بررسی کند احراز گام ابتکاری سخت تر و افشای اختراع در تقاضای ثبت اختراع محدودتر خواهد بود و بر عکس چنانچه مهارت شخص کمتر باشد گام ابتکاری راحت تر احراز و در افشا نیاز به جزئیات بیشتری است. چگونگی تشخیص شخص با مهارت معمولی در فناوری نانو کمی نا معلوم است. ویژگی میان رشته‌ای فناوری نانو این امر را به ذهن متبادر می‌کند که شخص با مهارت‌های معمولی باید مهارت میان رشته‌ای داشته باشد. طبق ماده‌ی ۲ قانون ۱۳۸۶ اختراع ادعایی نباید برای دارنده‌ی مهارت عادی در فن مذکور معلوم و آشکار باشد. در خصوص فناوری نانو که فناوری پیشرفته محسوب می‌شود بهتر است از “گروهی” از متخصصان که در این زمینه مهارت معمولی دارند استفاده شود.[۸۶]بعید به نظر می‌رسد بدیهی بودن یا نبودن یا به عبارتی داشتن گام ابتکاری در بازار تولید چیزی در ابعاد جدید که بدون بهره برداری از فناوری نو صورت می‌پذیرد و محصول نیز چیز غیر منتظره ای نیست، مشمول این شرط اختراعات شود. به عبارت دیگر حتی اگر یک ابداع در ابعاد نانو شرط تازگی را داشته باشد بدون داشتن گام ابتکاری قابل ثبت نیست.[۸۷]
علت تاخیر اختصاص یک طبقه از کالا و خدمات به فناوری نانو به دو دلیل بوده است اول این که این فناوری به قدری نوین است که نیاز به داشتن یک دسته‌بندی برای این فناوری به تازگی احساس شده است و دوم این که فناوری نانو میان رشته‌ای است.[۸۸]گفتار یازدهم : شرط کاربرد صنعتی در ثبت اختراعات نانو
منظور از کاربرد صنعتی که در برخی کشورها از آن به “مفید بودن” نیز تعبیر می‌شود این است که اختراع منجر به رفع مشکلی شود و یا درجه سختی مشکلی را کاهش دهد. همچنین امکان استفاده از اختراع باید در صنعت موجود مورد بررسی قرار گیرد و امکان استفاده از آن در صنعت یا فناوری آینده آن را مشمول حمایت قرار نمی‌دهد[۸۹] چرا که تشخیص صنعت یا فناوری آینده کاری دشوار و کاربرد اختراع ادعایی در آن صنعت دشوارتر است.در فناوری‌های نوظهور، کاربردهای یک ابداع هنگام ثبت همیشه شناخته شده نیست. هرچند که مخترعین تمایل دارند مدعی کاربردهای فوق العاده‌ای برای اختراع خود شوند اما همین امر در هنگام بررسی اختراع ممکن است به علت نداشتن کاربرد، مانع ثبت شود. ادعاهای محدود نیز در هنگام ثبت اختراع هرچند امکان رد درخواست ثبت را کم می‌کند اما همین محدود کردن‌های بی مورد که کاربردهای قابل پیش‌بینی و توسعه‌ی آتی را شامل نمی‌شود، ممکن است موجب بی فایده شدن یک اختراع شود.[۹۰] چنانچه متقاضی ثبت اختراع ادعاهای گسترده‌ای برای اختراع خود داشته باشد و اداره‌ی ثبت اختراعات درخواست ثبت وی را رد کند، ممکن است متقاضی ثبت اختراع، در اصلاح درخواست ثبت اختراع خود محدوده‌ی محدودتری نسبت به آنچه در مرحله‌ی اول می‌توانسته مدعی شود، داشته باشد.[۹۱] در خصوص فناوری نانو که کوچک کردن اندازه‌ی مواد منجر به بروز خصوصیات جدیدی می‌شود می‌توان به این اصل اشاره کرد که تمام فعالیت‌های مرتبط با تغییرات فیزیکی و شیمیایی مواد برای قابل استفاده کردن آن ها، شرط کاربرد صنعتی در اختراع را محقق می‌کند.[۹۲] در فناوری نانو انواع درخواست‌های ثبت برای هر ابداع از دیدگاه نظری نامحدود هستند، به خاطر تأثیرات اندازه و ماهیت میان رشته‌ای ابداعات مربوط به فناوری نانو، نوآوری‌های مربوط به فناوری نانو می‌تواند در بازه‌ی وسیعی از کاربرد ها به رشته‌ی تحریر در بیایند. مهم است که درخواست ثبت اختراع با توجه به ماهیت میان رشته‌ای فناوری نانو نوشته شود. این نشان می‌دهد برای پیش نویس درخواست ثبت اختراعات باید گروهی از متخصصین حضور داشته باشند و بدون این گروه متخصص حمایت مناسب از اختراع صورت نمی‌گیرد.
نتیجه گیریفناوری نانو بیشتر با حقوق اختراعات ارتباط پیدا می‌کند و با استفاده از قواعد آنها مورد حمایت قرار می‌گیرد.
اختراعات این فناوری با وجود ویژگی‌های منحصر به خود تاکنون در چهارچوب قواعد موجود ثبت شده‌اند و مورد حمایت قرار گرفته‌اند. میان رشته‌ای بودن فناوری نانو که نسبت به سایر فناوری‌ها بسیار برجسته است و وجود ادعاهای جدید و متفاوت از آنچه پیش از این وجود داشته، باعث شده بازرسین سازمان ثبت اختراعات، که دانش میان رشته‌ای ندارند، حق اختراع بسیار گسترده به اختراعات نانو اعطا کنند که موجب ثبت چند باره‌ی اختراعات نانو شده است.همچنین ثبت رسیدن ایده‌های بنیادی، که غالباً محصول تحقیقات دانشگاهی است تا روند تولید یک محصول و پیدایش دسته‌ی جدیدی از اختراعات، از ویژگی‌های برجسته‌ی این فناوری به شمار می‌آید. این فناوری علاوه بر چالش‌هایی که پیش از این نیز وجود داشته و در این فناوری نمود خاصی دارد، با چالش‌های جدیدی نیز رو به رو است. یکی از این چالش‌ها مشخص نبودن مرز بین ادعاهای مربوط به ترکیبات و ادعاهای مربوط به دستگاه‌ها در این فناوری است. در بررسی شرایط ماهوی ثبت اختراعات نانو نیز بازرسین با چالش‌هایی رو به رو هستند که بخشی از آن مربوط به اندازه‌ی مواد است و این شبهه را ایجاد کرده است که این ابداعات فاقد وصف تازگی هستند و یا بدیهی محسوب می‌شوند؛ از طرف دیگر به علت نامعلوم بودن کاربرد برخی از این ابداعات در حال حاضر این توهم حادث گردیده که اختراع فاقد کاربرد صنعتی است. به علت اهمیت موضوع، در سال‌های اخیر یک طبقه از طبقه‌بندی کالا و خدمات برای فناوری نانو در نظر گرفته شده است. هر اندازه فناوری نانو پیچیده تر شود، مسایل حقوقی جدیدی نیز رخ خواهد داد.
با توجه به پیچیده بودن این فناوری و خصوصیات منحصر به فرد این فناوری، شکی نیست که موضوعات جدید و قابل کشفی در این حوزه وجود دارد که حمایت از آن در چهارچوب قوانین موجود نمی‌گنجد و یک نظام حقوقی و حمایتی خاص خود را می‌طلبد.دقت حقوقی در این مسایل، نویسنده را بر این ایده استوار ساخته است که بخشی از اختراعات فناوری نانو قانون خاص خود را می‌طلبد و یا حداقل از آن جا که طی بیست سال ثبت اختراعات نانو، در چهارچوب‌های قوانین موجود مورد حمایت قرار گرفته است، برای رفع مشکلات موردی، می‌توان برای مواد قانونی در هر مورد خاص، با مشاوره با هیات‌های مختلف تخصصی، تبصره‌ای بر مواد قانونی موجود اضافه نمود تا حقوق افراد ذیحق تضییع نگردد.
حاصل تحقیق این که مشکلات مربوط به فناوری نانو به تازگی بروز پیدا کرده و رو به گسترش است و قانونگذاری همزمان یا به روز کردن قوانین موجود برای حفظ حقوق صاحبان حق و مخترعان کشور ضروری است. این اقدام قانونگذاری باعث می‌شود تا حقوق دانشمندان و اندیشمندان و مخترعان کشور، که به راستی از پیشگامان این فناوری هستند، در مقابل سایرین محفوظ مانده و حمایت‌های ویژه از آنان صورت پذیرد.منابع و مآخذ:
الف: فارسی۱. جعفرزاده، میرقاسم، محمودی اصغر، شرایط ماهوی- حمایت از اختراع از نگاه رویه قضایی و اداره‌ی ثبت اختراعات، مجله تحقیقات حقوقی، شماره ۴۲، سال دوم
۲. میرحسینی، سیدحسن، حقوق اختراعات، نشر میزان، ۱۳۸۷.
نداحسنی /وکیل پایه یک دادگستری
14 دی 1398