با پیشرفت علم و تکنولوژی، راهکارهای بسیاری برای رفع مشکل ناباروری فراهم شده است. یکی ازاین روش ها استفاده از رحم زن دیگر است که به آن «رحم اجاره­ای» یا «رحم جایگزین» گفته

 می­شود. استفاده از رحم جایگزین علاقه بسیاری از زوجین نابارور را در ایران جلب کرده است. علی­رغم آنکه بسیاری از فقها و حقوقدانان شیعه آن را جایز می­دانند و منع شرعی برای آن قائل نیستند ولی از لحاظ فرهنگی بسیاری از افراد جامعه آن را نمی­پذیرند یا از این روش بی­اطلاع هستند. رحم جایگزین روشی است که در آن زن صاحب رحم، جنین زوجی را در رحم خود حمل می­کند و پس از طی دوران بارداری و زایمان، نوزاد را به زوجین صاحب جنین تحویل می­دهد.

اقسام رحم اجاره­ای

۱ـ جایگزینی کامل: در این گونه، عمل لقاح اسپرم زوج و تخمک زوجه (زوج نابارور) در محیط آزمایشگاهی صورت گرفته و پس از گذشت سه روز، جنین حامل را که ۶ تا ۸ سلول دارد را در رحم مادر جانشین می­گذارند. در این حالت مادر جانشین (صاحب رحم) صرفاً تا زمان رشد کامل جنین، آن را حمل می­کند و هیچگونه ارتباطی از نظر ژنتیکی با نوزاد متولد شده ندارد. رایج­ترین شکل اجاره رحم همین حالت است.

۲ـ جایگزینی نسبی: گاهی زن صاحب رحم را با اسپرم مردی که می­خواهد بچه­دار شود باردار می­کنند، یعنی از تخمک زنی که جنین را حمل خواهد کرد استفاده می­شود. در این حالت جنین به وسیله اسپرم پدر حکمی و تخمک مادر جایگزین (صاحب رحم) حاصل می­شود و مادر حکمی (متقاضی فرزند) فاقد تخمک است و از لحاظ ژنتیکی ارتباطی با فرزند ندارد، ولی مادر جانشین با بچه از لحاظ ژنتیکی مرتبط است و جنین متشکل از اسپرم پدر حکمی و تخمک خودش را حمل می­کند. با توجه به رژیم حقوقی و اجتماعی کشورمان، معمولاً از انتخاب یک فرد برای درمان همزمان رحم جایگزین و اهدای تخمک به شخص واحد اجتناب می­شود.

۳ـ استفاده از تخمک اهدایی: در این حالت تخمک زن دیگری با اسپرم پدر حکمی لقاح می­یابد و جنین حاصل در رحم مادر جانشین کاشته می­شود. مادر جانشین هیچ ارتباط ژنتیکی با بچه ندارد ولی پدر حکمی (صاحب اسپرم) از لحاظ ژنتیکی با بچه مرتبط است.

۴ـ استفاده از جنین اهدایی: در این روش جنین حاصل از اسپرم و تخمک اهدایی در رحم مادر جانشین جایگزین می­شود. در این حالت مادر جانشین و والدین حکمی از لحاظ ژنتیکی هیچ ارتباطی با نوزاد ندارند.

ضرورت و موارد استفاده از رحم جایگزین

برای حفظ کیان خانواده و جلوگیری از فروپاشی آن، زوجین نابارور جهت درمان ناباروری و داشتن فرزند به دلایل پزشکی ذیل به روش استفاده از رحم جایگزین متوسل می­گردند:

مهمترین علت استفاده از رحم جایگزین این است که زن نابارور یا به طور کلی فاقد رحم است یا رحم وی مناسب جهت بارداری نیست. نداشتن رحم ممکن است به صورت مادرزادی  یا اکتسابی باشد. در نوع مادرزادی به دلیل اختلال در تکامل مجاری مولرین در دوران جنینی، نوزاد دخترمتولد شده دارای تخمدان­های طبیعی است ولی از داشتن رحم محروم است (سندروم راکی تانسکی، کاستر می­یر و …)

در نوع اکتسابی می­توان به مواردی اشاره کرد که زن قبل از بچه­دار شدن به دلیل هیسترکتومی (برداشتن رحم) به دلیل تغییرات بدخیم سلول­های مخاط دهانه رحم یا خود رحم، فاقد رحم ولی دارای تخمدان است. گاهی به دلیل اشکالات و ناهنجاری در ساختمان رحم، وجود فیبرم­های زیاد و بزرگ حم یا به علت کورتاژهای مکرر (سندرم آشرمن) امکان جایگزینی جنین و بارداری وجود ندارد.

از دیگر موارد استفاده از رحم جایگزین مبتلا بودن زن به سرطان یا بیماری­های قلبی- عروقی، دیابت و … است که به علت شیمی درمانی یا استفاده از دارو، امکان بارداری وجود ندارد. همچنین در مواردی که زن دچار بیماری ژنتیک قابل انتقال به جنین است یا به دلایل ناشناخته دچار سقط­های مکرر گردیده، این روش توصیه می­شود.

حکم شرعی رحم اجاره­ای چیست؟

از آنجا که قانونگذار، در این خصوص قانون خاصی را وضع نکرده است، جهت بررسی احکام رحم جایگزین مطابق اصل ۱۶۷ قانون اساسی باید به فتاوی معتبر و آراء فقها رجوع کرد.

در دین اسلام فقهای اهل سنت بر حرمت استفاده از لقاح خارج رحم تاکید کرده­اند و رحم

 اجاره­ای را نپذیرفتند و آن را مجاز نمی­دانند، اما در میان فقهای شیعه دو نظر وجود دارد:

عده­ای همانند آیت­الله شیخ جواد تبریزی، آیت­الله فاضل لنکرانی، آیت­الله بهجت، آیت­الله منتظری و آیت­الله نوری همدانی با استفاده از رحم جایگزین مخالفت نموده­اند. اما برخی دیگر از جمله آیت­الله خامنه­ای، آیت­الله ناصر مکارم شیرازی، آیت­الله سیستانی، آیت­الله صانعی، آیت­الله موسوی اردبیلی، آیت­الله صافی گلپایگانی و آیت­الله بجنوردی با آن موافقت کرده­اند. در استفتایی که از محضر مراجع عظام به عمل آمده این گونه مطرح شده است:

سوال: انتقال جنین حاصل از نطفه زن و شوهر به رحم زن ثالث از نظر شرعی چگونه است؟

نظرات:

حضرت آیت­ الله العظمی خامنه‎­ای:

«انتقال جنین به رحم زن مورد نظر در هر صورت منع شرعی ندارد ولی باید از لمس و نظر حرام اجتناب شود…»

حضرت آیت­الله مکارم شیرازی:

«این کار ذاتاً مانع شرعی ندارد، ولی مسائل جنبی حرامی از قبیل لمس کردن و نظر کردن در آن موجود است. هرگاه به وسیله محرمی مانند شوهر انجام شود به این صورت که نطفه خود و یکی از دو همسرش را بگیرد و ترکیب و در رحم همسر دیگر (هرچند عقد موقتی با او خوانده باشد) کشت کند، مرتکب حرامی نشده و در غیر این صورت برای مجاز بودن این، محرمات جنبی باید ملاحظه کرد که آیا این کار ضرورتی پیدا کرده یا نه؟»

حضرت آیت­ الله موسوی اردبیلی:

«با اجازه خود زن ثالث یا با درخواست او، و با اجازه و درخواست او، و با اجازه و درخواست شوهرش اگر شوهر داشته باشد، بی­اشکال است»

حضرت آیت­ الله صانعی:

«قرار دادن نطفه ممزوج شده در آزمایشگاه از (مرد و همسرش) به رحم زن دیگربرای رشد چنان که در سوال آمده فی حد نفسه مانعی ندارد و جایز است»

شرایط استفاده از رحم اجاره‌­ای

احکام شرعی و تحکیم خانواده مانع از پذیرش اجاره رحم به صورت مطلق است. پذیرش عام و فراگیر این امر به زوجین اجازه می­دهد که از راههای دیگری بچه­دار شوند بدون آنکه زن، سختی بچه­دار شدن را به خود بدهد و شادابی و زیبایی خود را از دست بدهد. یکی از تبعات آن، این است که ارزش زن را تا حد یک کالای قابل اجاره پایین می­آورد و ارزش­های مادر بودن را از بین می­برد.

شرایط زوج متقاضی استفاده از رحم اجاره‌­ای

متقاضیان استفاده از رحم اجاره­ای زوجینی هستند که با روشهای عادی و معمولی بچه­دار نشده­اند و لازم است عدم بچه­دار شدن آن­ها توسط پزشک متخصص ناباروری گواهی گردد. همچنین نداشتن بچه برای زوجین موجب مشکلات تحمل­ناپذیری بوده و خطر جدایی و فروپاشی خانواده وجود داشته باشد.

زوج مزبور باید اهلیت انعقاد قرارداد را داشته باشند و محجور نباشند. به علاوه هر دو باید از سلامت روحی و روانی کافی برخوردار باشند. از آنجا که ممکن است کسانی که (زوج نابارور) تخمک و اسپرم آن­ها در آزمایشگاه لقاح داده می­ شود دچار بیماری ایدز یا هپاتیت باشند و با انتقال جنین در رحم مادر جانشین، آن فرد نیز به این بیماری مبتلا شود، قبل از استفاده از این روش زوج نابارور باید از نظر بیماری­های مسری عفونی و مقاربتی مانند هپاتیت، ایدز و … بررسی شوند.

زوجین باید دارای صلاحیت اخلاقی باشند. مبتلا به بیماری صعب­العلاج نباشند و تابعیت ایرانی داشته باشند. از سوی دیگر لازم است سلامت روانی زوج نابارور و پایداری زندگی زناشویی آن­ها مورد ارزیابی قرار گیرد. وجود اختلال-های شخصیتی مانند افسردگی شدید، وسواس، کنترل­های بیش از حد، اعتیاد به مواد مخدر یا مصرف مشروبات الکلی مانع از درج نام زوج­ها در فهرست متقاضیان درمان می­شود. به علاوه گذراندن دوره­های مشاوره جهت کسب آمادگی برای روبرو شدن با مشکلات احتمالی حین درمان و دوران بارداری زن صاحب رحم توصیه می­شود.

شرایط زن صاحب رحم

بانوی صاحب رحم که داوطلب پذیرش حمل جنین و به دنیا آوردن آن شده است نیز باید از نظر سلامت جسمی و روانی ارزیابی شود. وی باید از نظر بیماری­های داخلی و عفونی و بیماری­های واگیردار بررسی شود. مادر جانشین می­تواند شوهردار یا بدون شوهر باشد و باید حداقل یک فرزند به دنیا آورده باشد تا مشخص شود که امکان بچه­دار شدن برای او وجود دارد.

همچنین ارزیابی سلامت وان بانوی صاحب رحم و انگیزه وی از حضور در روند درمان اهمیت زیادی دارد. ضمن داشتن اهلیت او باید از مشکلات احتمالی درمان آگاه باشد و از نظر عاطفی حاضر به تحویل فرزند به زوج نابارور شود. در صورت داشتن شوهر، رضایت همسر جهت انعقاد قرارداد اجاره رحم الزامی است.

موارد مورد توجه در مشاوره­های مربوط به استفاده از رحم جایگزین

ـ انجام مشاوره روانشناسی قبل از بارداری و انتخاب مناسب داوطلبان

ـ ارائه توضیحات کافی در مورد اقدامات پزشکی قبل، حین و پس از بارداری و بیان مشکلات احتمالی.

ـ تاکید به مسئولیت قانونی و اخلاقی مادر میزبان در مورد حفظ سلامت جنین

ـ تاکید بر مشورت با همسر، فرزندان و سایر اعضای خانواده و اخذ رضایت آن­ها به منظور اطمینان از بهره­مندی از حمایت­های روانی در حین بارداری

ـ ارائه مشاوره­های لازم در خصوص امکان بروز برخی مشکلات عاطفی در زمان تحویل نوزاد.

ـ تهیه یک برنامه مناسب جهت ارتباط مادر میزبان با زوج صاحب جنین و توضیح نحوه و میزان دخالت زوج صاحب جنین در مراقبتهای دوران بارداری.

ـ تاکید بر این نکته که هرگونه مداخله­ای در مراقبتهای بارداری تحت نظر پزشک بوده، هیچ یک از طرفین نمی­توانند بدون نظر پزشک معالج روندی را بر درمان تحمیل کنند.

بررسی احکام فقهی استفاده از رحم جایگزین

رحم اجاره­ای یا رحم جایگزین پدیده­ای است که به کمک پیشرفت علم پزشکی به عنوان یکی از روشهای ناباروری در موارد خاصی فراهم شده است و منشاء ایجاد مسائل مختلف حقوقی و فقهی مانند نسب، محرمیت، ارث و … شده است.

نسب کودک ناشی از رحم اجاره‎­ای

طبق نظرهای فقهی ارائه شده، کودک حاصل از عمل «تلقیح مصنوعی زن با اسپرم شوهر» به زوجین ملحق است و کودک مزبور از هر نظر با کودک حاصل از نزدیکی زوجین یکسان است و فرقی بین این دو وجود ندارد.

امام خمینی (ره) در تحریرالوسیله (جلد ۲ صفحه ۶۲۱) ضمن فتوا به جواز عمل تلقیح مصنوعی زن با اسپرم شوهر بیان فرمودند: «بچه­ای که به این ترتیب به وجود می­آید، متعلق به زن و شوهر است و فرزند آن مرد محسوب می­شود». بدین ترتیب در نسب کودک حاصل از روش رحم جایگزین که با ترکیب اسپرم مرد و تخمک زن (والدین حکمی) و انتقال جنین به رحم زن ثالث خللی وارد نمی­شود و نسب طفل مشخص است و به صاحبان نطفه تعلق دارد و صاحب رحم حق نسبی با فرزند ندارد.

قرابت رضاعی

رضاع در لغت شیر خوردن از زنی است که مادر طبیعی و نسبی طفل نیست و با شرایطی که قانون مقرر کرده موجب ایجاد یک نوع رابطه خویشاوندی می­شود. برخی از فقها معتقدند بین طفل متولد از رحم اجاره­ای و زن میزبان جنین احکام رضاع جاری است. رضاع فقط موجب محرمیت می­شود و از موانع نکاح است و در سایر موارد مانند حضانت، نفقه و … حقوق و تکلیفی را ایجاد نمی­کند.

از میان فقها آیت­الله مکارم شیرازی معتقدند: «فرزند ناشی از جایگزینی رحم(کامل) متعلق به صاحبان نطفه و با آن­ها محرم است و از آن­ها ارث می­برد و در مورد مادر جانشین به منزله فرزند رضاعی است، بلکه از آن در بعضی جهات اولویت دارد چرا که تمام گوشت و استخوان او از وی روئیده است. بنابراین حرام است که بعداً با آن زن و فرزندان او ازدواج کند. اما در هر حال ارث نمی­برد».

اما برخی دیگر از فقها (آیت­الله موسوی اردبیلی، آیت­الله صافی گلپایگانی) معتقدند بین طفل و زنی که از رحم او استفاده شده حکم رضاعی جاری نمی­شود.

اگر نظر نخست را مورد توجه قرار دهیم باید در انتخاب مادر جانشین که با زوجین متقاضی فرزند رابطه خونی و نسبی دارد این حکم را مدنظر قرار دهیم، در مواردی که مادر زوج یا زوجه می­خواهد جنین ناشی از اسپرم و تخمک عروس یا اسپرم داماد و تخمک دختر را حمل کند و به عنوان مادر جانشین باردار شود، پس از تولد کودک، نکاح بین زوجین متقاضی فرزند منحل می­شود، زیرا در فقه امامیه این مطلب آمده است که اگر رضاع پس از عقد نکاح محقق شود همان اثر قبل از عقد را دارد و عقد سابق ممکن است باطل شود. برای مثال چنانچه مادر زوج به عنوان مادر جانشین باردار شود، کودک متولد شده خواهر یا برادر رضاعی زوج محسوب می­شود و زوج نمی­تواند با مادر واقعی(صاحب تخمک) برادر یا خواهرش رابطه زوجیت داشته باشد. در حالی که مهمترین هدف استفاده از رحم جایگزین حل مشکل ناباروری زوجین و بقای زندگی زناشویی آنان می­باشد.

وضعیت ارث در رحم جایگزین

در حالت بارداری به روش رحم جایگزین، صاحب اسپرم، پدر قانونی طفل است و رابطه توارث کودک و پدر حکمی (صاحب اسپرم) برقرار است. در بررسی رابطه توارث بین کودک و مادر، مسئله کمی پیچیده­تر می­شود؛ اگر مادر حکمی (صاحب تخمک) را مادر قانونی کودک بدانیم، رابطه توارث بین او و کودک برقرار می­شود، اگر صاحب رحم مادر قانونی کودک باشد، در این حالت رابطه توارث بین کودک و مادر جانشین(صاحب رحم) برقرار می­شود. اگر مادر جانشین و مادر حکمی هر دو مادر قانونی کودک باشند طبق ماده ۸۶۵ قانون مدنی کودک هم از مادر جانشین (صاحب رحم) و هم مادر حکمی (صاحب تخمک) ارث می­برد. اصل بر این است که هر فرد یک پدر و یک مادر دارد و آنچه عرف و علم پزشکی بر آن تاکید دارد این است که صاحب تخمک مادر است و هیچگونه رابطه توارثی بین کودک و زن صاحب رحم برقرار نمی­شود.

حضانت فرزند ناشی از رحم جایگزین

قرابت مادر جانشین همانند قرابت رضاعی فقط در مورد ممنوعیت نکاح موثر است و اثری در سایر آثار نسبی از جمله حضانت و نفقه طفل ندارد و این امور بر عهده زوج متقاضی فرزند است.

لزوم اخذ مشاوره­های روانشناسی و حقوقی

در جلسات مشاوره، آگاهی­های لازم برای زوجین متقاضی رحم جایگزین و بانوی صاحب رحم ارائه می­شود. موازین حقوقی، تعهدات و مسئولیت­های طرفین، آثار و نتایج درمان، مفاد رضایت آگاهانه باید توسط حقوقدانان خبره به طور کامل در جلسات مشاوره طرح گردد و به پرسش­های حقوقی طرفین پاسخ داده شود. شرایط قرارداد بین زوجین صاحب جنین و بانوی صاحب رحم باید به طور دقیق مطرح شود و مورد توجه قرار گیرد. تنظیم و امضای این قرارداد و تکمیل رضایت­نامه­ها باید در جلسه­ای با حضور طرفین قرارداد (زوج صاحب جنین و بانوی صاحب رحم و همسرش) انجام شود.

منابع و ماخذ

مجموعه مقالات بررسی رحم جایگزین از منظر: پزشکی، حقوقی، فقهی، اخلاقی، فلسفی، روان شناختی، جامعه شناختی؛ جمعی از نویسندگان

بررسی تطبیقی فقهی و حقوقی قرارداد استفاده از رحم جایگزین، حمدالهی، عاطف؛ روشن، محمد؛ انتشارات مجد

مسئولیت مدنی ناشی از رحم جایگزین؛ رحیمی، حبیب اله، مجموعه مقالات حقوقی رحم جایگزین

اجاره رحم در حقوق ایران؛ قاسم زاده؛ دکتر سید مرتضی

صحت قرارداد استفاده از رحم جایگزین؛ جلالیان، محمد تقی

قرارداد استفاده از رحم زن، رخشنده رو، هامیرا

واکاوی احکام فقهی نسب در کودک متولد از رحم جانشین؛ ناصری، حسین

بررسی احکام وضعی استفاده از رحم جایگزین؛ گواهی، زهرا

بررسی احکام فقهی ـ حقوقی کودکان متولد شده از رحم جایگزین؛ مهدوی کنی، صدیقه؛ احمدوند، بهناز؛ نوراحمدی، انسیه، فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، شماره ۳۱