در ابتدا بپردازیم به این نکته که رای نهایی چیست؟ 

رای نهایی رایی است که قابل طرق واخواهی و تجدیدنظر و فرجام نیست . وقتی پرونده در مراجع قضایی مورد رسیدگی قرار میگیرد، تصمیمات مختلفی از سوی این مراجع گرفته خواهد شد چه در جریان رسیدگی و چه پس از رسیدگی که این تصمیمات را رای نامیده شایان ذکر است رای دو نوع است. در مواردی رای حکم است و حکم زمانی است که در متن رای در مورد خود اختلاف حقوقی یا اتهامی که مطرح شده تصمیم گرفته می شود یعنی میتوان بیان داشت که با بررسی موضوع نهایتاً بیان می شود که حق با کدامیک از طرفین است و در این رای در مورد محکومیت و عدم محکومیت تصمیم گرفته می شود. حال مواردی ممکن است وجود داشته باشد که این رای در مورد محکومیت یا عدم محکومیت طرفین نیست و موضوع مطرح شده را به این شکل بررسی نمی کند که بخواهد تعیین کند حق با کدامیک از طرفین است، در اینجا رای قرار است و حکم محکومیت یا عدم محکومیت نیست و قرار براساس دلایل مختلفی در مورد مسایل پیرامون دعوی مطرح شده صادر می شود.

حال این حکم نهایی که طبق قانون قابلیت فرجام خواستن ندارد ممکن است در همان دادگاه بدوی که ابتدا به موضوع رسیدگی می کند قطعی و نهایی شده باشد در موارد دیگری ممکن است در دادگاه تجدید نظر قطعی و نهایی شده باشد. قابل توجه است که اگر حکمی در اصل قابل اعتراض فرجام باشد اما در مهلت مقرر (۲۰ روز) اعتراض نشود نیز، حکم نهایی است.

• حال موارد عملی و کاربردی رای نهایی را در ذیل بیان داشته:

1- منطبق بر ماده 324 قانون آیین دادرسی مدنی: خوانده پیروز در دعوا باید ظرف یک ماه از تاریخ ابلاغ رای نهایی برای مطالبه خسارت ناشی از دستور موقت طرح دعوا کند ، در غیر این صورت به دستور دادگاه ، تامین که خواهان سپرده آزاد میشود

2- ماده 429 قانون آیین دادرسی مدنی بیان میدارد اگر جهت اعاده دادرسی جعلی بودن اسناد یا حیله تقلب طرف مقابل باشد ، در این صورت ابتدای مهلت اعاده دادرسی ، تاریخ ابلاغ حکم نهایی مربوط به اثبات حیله و تقلب یا جعل است.

3- در قانون آیین دادرسی مدنی مواد 478 و 480 بیان داشته اگر ضمن رسیدگی مسایلی کشف شود که از صلاحیت داوری خارج باشد اما در داوری موثر باشد ، مانند اختلاف در نکاح یا جرایم ، رسیدگی داوران تا صدور حکم نهایی از دادگاه صالح و ابلاغ آن متوقف می شود.

4- منطبق بر ماده 32 قانون حمایت از خانواده در مورد حکم طلاق البته طلاق به در خواست زوجه اجرای صیغه طلاق و ثبت آن منوط به نهایی شدن آن است.

5- ماده 101 قانون اجرای احکام مدنی اشاره داشته که توقیف مال غیرمنقول که سابقه ثبتی ندارد به عنوان مال محکوم علیه وقتی مجاز است که محکوم علیه در آن تصرف مالکانه داشته باشد یا محکوم علیه به موجب حکم نهایی مالک شناخته شده باشد و اگر حکم مزبور هنوز نهایی نشده باشد ، توقیف مال مزبور در ازای بدهی محکوم علیه جایز است ولی ادامه عملیات اجرایی موکول به صدور حکم نهایی است.

6- ماده 39 قانون اجرای احکام مدنی بیان داشته : اگر حکمی که اجرا شده به واسطه طرق شکایت از رای نقض شود ، در صورتی که این نقض نهایی شود یعنی آن حکم به موجب حکم نهایی بلااثر شود ، عملیات اجرایی به دستور دادگاه اجرا کننده حکم به حالت قبل از اجرا برمی گردد.

7- منطبق بر ماده 22 قانون ثبت در مورد ارث وقتی ملک در دفتر املاک به اسم وراث ثبت می شود که وراث و انحصار آنها محرز و در سهم الارث بین آنها توافق شده باشد و یا در صورت اختلاف حکم نهایی در آن خصوص صادر شده باشد.