چکیده

نحله از جمله حقوق مالی زوجه است که در شرع مقدس و به تبع آن در قانون مدنی پرداخت آن به زوجه در زمان طلاق پیش بینی گردیده است. علاوه بر آن زوجه مستحق دریافت اجرت اعمالی است که در قبال ارائه خدمات به شوهر در زندگی مشترک استحقاق در یافت آن را دارد. با توجه به تصویب قانون حمایت خانواده در سال 1391 و نسخ بخش عمده ماده واحده اصلاح مقررات مربوط به طلاق مصوب سال 1371 و تغییرات به عمل آمده در قانون جدید مسئله نحله در تحقیق حاضر مورد بررسی قرار گرفته است. علاوه بر ان مشابهت نهاد مزبور با اجرت المثل سبب گردیده نگاهی گذرا به این نهاد نیز داشته باشیم.

واژه های کلیدی: نحله، اجرت المثل، قصد تبرع

 1. مفهوم لغوی و اصطلاحی نحله

نحله در لغت به معنای بخشش می باشد. لغت مزبور از واژه «نحل» اشتقاق یافته و این امر به این دلیل است که نحله بخش و عطیه ای است از نوع آنچه زنبور عسل می بخشد. خداوند در قرآن کریم در سوره نساء،آیه 4 در این مورد می‌فرمایند: «وأتوا النساء صدقاتهن نحله و ان طبن لکم... : مهر زنان را (به‌طور کامل) به عنوان یک بدهی (یا یک عطیه) به آنها بپردازید». در تفسیر این آیه و تبیین مفهوم نحله دیدگاه های متفاوتی وجود دارد. برخی در تفسیر این آیه نحله را به معنای «بدهی» گرفته‌اند و برخی به معنای عطیه دانسته و معتقدند نحله عبارت از عطائی است که در مقابل ثمن قرار نگرفته است. بنابراین نحله در لغت به معنای بدهی، بخشش و عطیه آمده است اما وجه غالب استعمال آن به معنی عطیه است. برخی از فقها نحله در این آیه شریفه را به معنای مهریه عوض از نکاح می‌دانند. بعضی دیگر معتقدند نحله عطیه‌ای از جانب خدا است، اگر چه در ظاهر عوض نکاح می‌باشد و لکن چون زوجین هر یک به دیگری محتاج و هر یک از دیگری استمتاع می‌برند پس مهر گویا نحله و عطیه‌ای بلاعوض از جانب خدا برای زوجه می‌باشد. صرف‌نظر از معنای «نحله» در این آیه، فقها تعبیرات مختلفی از آن دارند که قدر متیقن تمام آنها این است که نحله چیزی است که عوض در آن نمی‌باشد ، بنابر مطالبی که گذشت معلوم می‌شود هیچ گاه نحله به عنوان اجرت‌المثل استفاده نشده است؛ زیرا نحله عطیه‌ای است که عوض ندارد در حالی که اجرت‌المثل عوض از عمل انجام شده می‌باشد.

2.ماهیت نحله

پرداخت نحله یا عطیه به زن در هنگام طلاق، از آیات قرآنی نشأت گرفته و در آیه مزبور کلمه متاع به معروف اضافه شده که به معنای جمله شرط و مشروط است. گروهی معتقدند این بدان معناست که وقتی مرد در زمان طلاق میخواهد کالایی به زن بدهد باید شئون اجتماعی وی را رعایت کند. گروهی از مفسرین معتقدند متاع مالی اندک است که به کسی داده می‌شود تا از آن بهره‌مند گردد. برخی مفسرین عنوان کرده‌اند متاع چیزی جز پول و وجه نقد نمی‌باشد، زیرا به طور مستقیم از پول نمی‌توان استفاده کرد، بلکه باید تبدیل به کالا شود و به همین جهت قرآن کریم از هدیه تعبیر به متاع کرده است. علامه طباطبایی (ره) پرداخت «متاع» را شـامل تمامی زنـان مطلقه می‌دانند و می‌فرمایند: «هدیـه دادن بـه تمام زنـانی که طلاق می‌گیرنـد مستحب اسـت». می‌توان «متاع» را شامل هر چیزی دانست که مدتی برای تمتع و بهره‌برداری مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین با توجه به شرح فوق در زمان طلاق وقتی مرد می‌خواهد به زن کالایی بدهد، باید شئونات اجتماعی وی را رعایت کند و این هدیه بهره‌ای درخور توجه برای زن باشد و متناسب با نیاز اقتصادی زن در هنگام طلاق بوده و وی بتواند از آن بهره ببرد و به محض طلاق از جانب شوهر به مضیقه و سختی دچارنشود. البته لازم است وسع مالی مرد هم توجه قرار گیرد.

 3. مستند قانونی نحله

 قانون حمایت خانواده جدید در تاریخ 01/12/1391به تصویب رسید. مطابق ماده ۵۸ قانون مزبور، تعدادی از قوانین سابق در رابطه با موضوع حاضر نسخ گردیدکه از جمله آن ها قانون اصلاح مقررات مربوط به طلاق مصوب ۱۳۷۱/۱۲/۲۱ مجمع تشخیص مصلحت نظام است. با این حال بند ب تبصره ۶ قانون پیش گفته استثناء شده و به عبارتی نسخ نگردیده و همچنان پا برجاست. در بند فوق الاشعار چنین آمده: «با توجه به سنوات زندگی مشترک و نوع کارهایی که زوجه در خانه شوهر انجام داده و وسع مالی زوج، دادگاه مبلغی را‌ از باب بخشش(‌نحله) برای زوجه تعیین می‌نماید». به همین جهت هم قانونگذار در بند ب تبصره 6 به «وسع مالی زوج» اشاره و آن را لازم‌الرعایه دانسته است.

4.شرایط مورد نیاز برای پرداخت نحله به زن

 با استنباط از قانون و رویه قضایی شرایط دریافت نحله در نظام حقوقی ایران اینچنین است:

۱- طلاق به درخواست زوجه نباشد.

۲- در طول زندگی مشترک و تا قبل از اقدام به دادخواست طلاق از جانب زوج، امکان مطالبه نحله وجود ندارد.

۳- نحله با اجرت المثل قابل جمع نیست بدین صورت که اگر اجرت المثل به هر دلیلی به زوجه تعلق بگیرد دادگاه می تواند برای زن نحله تعیین کند.

4- در تعیین نحله بر خلاف اجرت المثل نیازی به کارشناسی نیست و مبلغ را قاضی دادگاه با توجه به سنوات زندگی مشترک و کارهای که زوجه انجام داده است و خصوصا تمکن و وسع مرد تعیین می کند

5. نقدهای فقهی وارد بر قانون در خصوص نحله

در بند «ب» تبصره 6 قانون اصلاح مقررات مربوط به طلاق آمده است: «در غیر مورد بند «الف» با توجه به سنوات زندگی مشترک و نوع کارهایی که زوجه در خانة شوهر انجام داده و وسع مالی زوج، دادگاه مبلغی را از باب بخشش یا نحله برای زوجه تعیین می‌نماید». دو نقد به این بند وارد می‌باشد که بیان می‌شود:

الف) اجرای این تبصره، در موردی است که طلاق به درخواست زوج باشد، همچنین تقاضای طلاق ناشی از تخلف زن از وظایف همسری یا سوء اخلاق و رفتار وی نباشد؛ اما آیه قرآن، پرداخت متاع را بدون استثنا در هر طلاقی مستحب دانسته؛ اعم از اینکه طلاق از جانب مرد یا زن باشد، یا زن در طلاق مقصر باشد یا مقصر نباشد. لذا وجود این دو شرط در پرداخت نحله، جایگاه خاصی در مبانی فقهی ندارد.

ب) نحله با اجرت‌المثل متفاوت می‌باشد؛ مطابق بند فوق الذکر برای پرداخت نحله باید سنوات زندگی مشترک و نوع کارهای زن در منزل محاسبه شود تا مقدار «نحله» معین گردد. اما از معنای نحله برمی‌آید که نوع محاسبه آن با محاسبه اجرت‌المثل متفاوت می‌باشد و نیازی به محاسبه کارهای زن در منزل و نیز سنوات زندگی مشترک ندارد. بلکه قانونگذار می‌تواند در صورت نیاز و ضرورت چنین پرداختی را در قانون برای همه زنان مطلقه لازم‌الاجرا نماید.

6. نتیجه گیری

به طور کلی طبق منابع فقهی و حقوقی، اجرت‌المثل بر اساس دو اصل «احترام به عمل مسلم» و «مجانی نبودن عمل» (اصل عدم تبرع) در هر معامله‌ای از جمله اجرت‌المثل کار زن در منزل قابل پرداخت است، مگر اینکه خود شخص قصد تبرع داشته باشد؛ زیرا در این صورت شخص برعلیه خود اقدام کرده و مانع پرداخت اجرت‌المثل می‌شود. در ماده واحده طلاق، قانونگذار با مواجهه مشکلات زنان در زمان طلاق استفاده از قانون اجرت‌المثل را جایـز شـمرد. بـه همیـن جهت در بنـد الف و ب تبصره 6 این ماده، با احراز شرایطی که در ماده 336 ق.م. نسبت به استیفاء از عمل غیر وجود دارد، پرداخت آن را مجاز دانسته است. اما از آنجا که نسبت به قصد تبرع یا عدم تبرع کار زن در دوران زندگی مشترک تردید وجود دارد، لذا عمومیت دادن برای اجرت کار منزل به غیر از زمان طلاق به درخواست مرد مسکوت گذاشته شده است. اما واضح است که طبق شرایط، اگر شوهر امر به انجام کاری نماید و زن در انجام آن قصد مزد گرفتن داشته باشد، مطابق منابع فقهی به جهت احترامی که نسبت به عمل مسلم وجود دارد، اجرت‌المثل باید پرداخت شود .

منابع

1- نحله چیست و در چه صورتی به زن تعلق می گیرد؟ گروه وکلای پارسای،30 خرداد 1397

2- حق اجرت المثل و نحله در یک بررسی حقوقی،مریم احمدیه،مطالعات راهبردی زنان،شماره 25