دفاع از خود، یکی از حقوق طبیعی و اساسی انسان است که در آموزههای دینی و نظامهای حقوقی کشورهای مختلف مورد تأکید قرار گرفته است. در فقه اسلامی، این حق نهتنها به رسمیت شناخته شده، بلکه در برخی موارد بهعنوان تکلیف شرعی نیز مطرح میشود. در حقوق کیفری ایران نیز دفاع مشروع بهعنوان یکی از علل موجهۀ جرم شناخته شده است؛ به این معنا که اگر فردی در شرایط خاص برای دفع تهدیدی جدی، مرتکب عملی شود که در حالت عادی جرم محسوب میگردد، آن عمل ممکن است قانونی تلقی شده و مرتکب از مسئولیت کیفری معاف شود.
حق دفاع در فقه اسلامی
حق دفاع در فقه اسلامی، ریشه در فطرت انسانی دارد و هم از دیدگاه عقل و هم از منظر شریعت مورد تأکید قرار گرفته است. فقهای اسلامی این حق را در برخی موارد نهتنها جایز، بلکه واجب دانستهاند. به بیان دیگر، گاه فرد مکلف است برای حفظ جان، مال، یا ناموس خود یا دیگران، اقدام به دفاع نماید.
در فقه، یکی از اصول مهم در رسیدگی قضایی نیز حق دفاع متهم است؛ یعنی اگر متهم به هر دلیل قادر به حضور در دادگاه و دفاع از خود نباشد، و شرایط دادرسی عادلانه برای او فراهم نشود، نمیتوان او را محکوم کرد. این امر، جایگاه مهم حق دفاع را در شریعت اسلامی نمایان میسازد.
مفهوم و جایگاه دفاع مشروع در قانون ایران
در نظام حقوقی ایران، دفاع مشروع بهعنوان یکی از عوامل رفع مسئولیت کیفری شناخته میشود. طبق مادۀ 156 قانون مجازات اسلامی، هرگاه فردی برای دفاع از نفس، عرض، ناموس، مال یا آزادی تن خود یا دیگری، اقدام به عملی نماید که در شرایط عادی جرم محسوب میشود، در صورت تحقق شرایط مقرر، عمل او جرم محسوب نشده و مشمول مسئولیت کیفری نخواهد بود.
همچنین طبق مادۀ 157 قانون مجازات اسلامی: «مقاومت در برابر قوای انتظامی و دیگر ضابطان دادگستری، در زمانی که مشغول انجام وظیفه قانونی خود هستند، دفاع محسوب نمیشود، اما چنانچه این نیروها از حدود وظایف خود خارج شوند و حسب قرائن و ادلۀ موجود، خوف آن باشد که عملیات آنان موجب قتل، جرح، یا تعرض به عرض، ناموس یا مال گردد، دفاع جایز است.»
تعریف دفاع مشروع
دفاع مشروع، به عملی اطلاق میشود که شخص برای حفاظت از جان، مال، ناموس، آبرو یا آزادی خود یا دیگری، در برابر تجاوز یا تهدید فعلی یا قریبالوقوع انجام میدهد. اگرچه اصولاً هر عمل مجرمانهای دارای مسئولیت کیفری است، اما در صورت وجود شرایط خاص و اضطرار، این مسئولیت ساقط میشود. تفاوت اصلی اینگونه اعمال با جرائم عمدی، در قصد و نیت فرد مدافع و وضعیت اضطراری اوست.
موارد دفاع مشروع
دفاع از نفس: فرد میتواند برای جلوگیری از تعرض به جان خود یا دیگری اقدام به دفاع کند.
دفاع از ناموس: در برابر تجاوز به حیثیت و شرافت خانوادگی، فرد در صورت وجود خطر قریبالوقوع، مجاز به دفاع است.
دفاع از مال: در صورتیکه دفع خطر متوقف بر ارتکاب جرم باشد، دفاع از مال نیز میتواند موجب رفع مسئولیت شود.
دفاع از آزادی شخصی: در برابر اقدامات غیرقانونی مانند آدمربایی یا توقیف غیرقانونی، فرد میتواند از خود یا دیگری دفاع کند.
شرایط تحقق دفاع مشروع
براساس مادۀ 156 قانون مجازات اسلامی، تحقق دفاع مشروع منوط به شرایط زیر است:
- ضرورت رفتار دفاعی برای دفع تجاوز یا خطر؛
- وجود قرائن معقول یا خوف عقلایی برای دفاع؛
- عدم تحریک خطر یا تجاوز از سوی فرد مدافع؛
- عدم امکان توسل فوری به نیروهای انتظامی یا بیاثر بودن مداخلۀ آنان.
تبصرۀ 1: دفاع از نفس، ناموس، عرض، مال و آزادی تن دیگری در صورتی جایز است که او از نزدیکان دفاع کننده بوده یا مسؤولیت دفاع از وی بر عهده دفاع کننده باشد یا ناتوان از دفاع بوده یا تقاضای کمک نماید یا در وضعیتی باشد که امکان استمداد نداشته باشد.
تبصرۀ 2: هرگاه اصل دفاع محرز باشد ولی رعایت شرایط آن محرز نباشد اثبات عدم رعایت شرایط دفاع بر عهدۀ مهاجم است.
تبصرۀ 3: در موارد دفاع مشروع، پرداخت دیه نیز منتفی است، مگر در موارد خاص مانند دفاع در برابر دیوانه که دیه از بیتالمال پرداخت میشود.
بار اثبات در دفاع مشروع
یکی از نکات مهم در نظام کیفری ایران، تحمیل بار اثبات رعایت شرایط دفاع بر مهاجم است، نه مدافع. طبق تبصرۀ دوم مادۀ 156، اگر اصل دفاع مسلم باشد، مهاجم باید اثبات کند که شرایط دفاع مشروع رعایت نشده است.
نتیجهگیری
دفاع مشروع یکی از مهمترین ابزارهای حمایت از حقوق فردی در فقه و حقوق کیفری ایران است. این نهاد به افراد امکان میدهد تا در شرایط اضطراری، بدون ترس از مجازات، از خود و دیگران دفاع کنند. با اینحال، برای برخورداری از این حق، رعایت شرایط قانونی و شرعی آن الزامی است. آگاهی شهروندان از حدود و شرایط دفاع مشروع میتواند مانع سوءاستفاده یا ارتکاب بیمورد به خشونت گردد و نظم و امنیت اجتماعی را حفظ نماید.
فاطمه نقدعلیزاده
فاطمه نقدعلیزاده
07 دی 1404