مقدمه

فرزندخواندگی فرصتی ارزشمند برای حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست یا بدسرپرست است که تحت نظارت سازمان بهزیستی قرار دارند. این فرآیند، با هدف تأمین نیازهای مادی و معنوی کودکان، به خانواده‌های واجد شرایط امکان می‌دهد تا سرپرستی این کودکان را بر عهده گیرند. در این یادداشت حقوقی، با زبانی ساده، به بررسی مفهوم و اهداف فرزندخواندگی، شرایط عمومی و اختصاصی متقاضیان و کودکان، نهادهای کلیدی در این فرآیند، مراحل درخواست و چالش‌های قانونی موجود در ایران خواهیم پرداخت تا اطلاعات لازم به‌صورت شفاف در اختیار عموم قرار گیرد.

فرزندخواندگی چیست؟

فرزندخواندگی به معنای پذیرش قانونی سرپرستی کودکان یا نوجوانان بی‌سرپرست یا بدسرپرستی است که تحت نظارت سازمان بهزیستی هستند. این فرآیند به خانواده‌های واجد شرایط اجازه می‌دهد تا مسئولیت تربیت و تأمین نیازهای این کودکان را بر عهده گیرند و محیطی امن و مناسب برای رشد آن‌ها فراهم کنند.

اهداف فرزندخواندگی

هدف اصلی فرزندخواندگی، تأمین نیازهای مادی و عاطفی کودکان بی‌سرپرست و ایجاد شرایط مناسب برای رشد و تربیت آن‌هاست. مراجع قانونی با بررسی دقیق، والدینی را انتخاب می‌کنند که بیشترین منافع را برای کودک تأمین کنند.

چالش‌ها

قانون فرزندخواندگی در ایران با وجود مزایا، دارای نواقصی است. برخی قوانین با یکدیگر ناسازگارند و اجرای آن‌ها گاهی یکنواخت نیست. برای مثال، لزوم نگهداری کودک به مدت دو سال در بهزیستی پیش از واگذاری، ممکن است فرصت‌های مهم رشد او را محدود کند. همچنین، هماهنگی ناکافی میان نهادهای مرتبط مانند بهزیستی، دادگاه و ثبت‌احوال، فرآیند را پیچیده‌تر می‌کند.

مقررات حاکم بر فرزندخواندگی و مرجع صالح:

قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست، در کنار آیین‌نامه‌های اجرایی آن، چارچوب‌های قانونی برای فرزندخواندگی را تعیین می‌کند. در این فرایند، مرجع صالح برای رسیدگی به درخواست‌های فرزندخواندگی، دادگاه خانواده است که براساس محل اقامت متقاضی صلاحیت رسیدگی دارد.

فرزندخواندگی در ایران براساس قوانین زیر تنظیم می‌شود:

قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست (مصوب 1392)

آیین‌نامه‌های اجرایی این قانون (مصوب 1394)

قانون حمایت از اطفال و نوجوانان (مصوب 1399)

افراد واجد شرایط برای پذیرش فرزندخوانده عبارت‌اند از:

درخواست فرزندخواندگی فقط از سوی افرادی که شرایط خاصی را دارند، پذیرفته می‌شود. این شرایط به‌طور خلاصه به شرح زیر است:

1- زوجین بدون فرزند: حداقل 5 سال از ازدواج آن‌ها گذشته باشد و یکی از زوجین بالای 30 سال سن داشته باشد.

2- زوجین دارای فرزند: یکی از زوجین باید بالای 30 سال باشد.

3- زنان مجرد: زنان یا دختران بالای 30 سال، صرفاً برای سرپرستی کودکان دختر.

همچنین، افرادی که به دلایل پزشکی قادر به داشتن فرزند نیستند، می‌توانند از شرایط ویژه‌ای برای درخواست فرزندخواندگی بهره‌مند شوند.

اولویت‌ها:

زوج‌های بدون فرزند در اولویت هستند، سپس زنان مجرد فاقد فرزند و در نهایت زوج‌های دارای فرزند. متقاضیان زیر 50 سال نیز اولویت دارند.

استثناها:

در مواردی که زوجین به دلایل پزشکی قادر به فرزندآوری نباشند یا از بستگان کودک باشند، برخی شرایط مانند مدت ازدواج حذف می‌شود.

شرایط عمومی و اختصاصی متقاضیان فرزندخواندگی

الف- شرایط عمومی متقاضیان فرزندخواندگی

متقاضیان فرزندخواندگی باید دارای شرایط عمومی باشند که در راستای تضمین صلاحیت اخلاقی، مالی و جسمانی آن‌ها برای ایفای نقش سرپرستی است. این شرایط عبارت‌اند از:

1ـ تقید به انجام واجبات و ترک محرمات: این شرط، ناظر بر پایبندی متقاضیان به اصول و فروع دین است. بااین‌حال، نحوه احراز و تعیین معیارهای واحد برای این تقید می‌تواند چالش‌برانگیز باشد. معمولاً احراز این مورد بر عهده سازمان بهزیستی و کارشناسان مربوطه است که نیازمند تدوین دستورالعمل‌های شفاف و یکپارچه برای ارزیابی است تا از اعمال سلیقه‌ای جلوگیری شود.

2ـ عدم محکومیت جزائی مؤثر: متقاضیان نباید دارای سابقه محکومیت جزائی مؤثر براساس قانون مجازات اسلامی باشند. این شرط، معیاری روشن و قابل احراز است که از سلامت کیفری سرپرست اطمینان می‌دهد.

3ـ تمکن مالی: توانایی مالی متقاضیان برای تأمین هزینه‌های زندگی، تحصیل و تربیت طفل ضروری است. این تمکن باید به‌گونه‌ای باشد که رفاه نسبی طفل را تضمین کند.

4ـ عدم حجر: متقاضیان نباید محجور (مانند صغیر، مجنون یا سفیه) باشند؛ زیرا این وضعیت مانع از اداره مستقل امور و مسئولیت‌پذیری کامل در قبال طفل می‌شود.

5ـ سلامت جسمی و روانی: متقاضیان باید از سلامت جسمی و روانی کافی برای نگهداری و تربیت طفل برخوردار باشند. این امر شامل نداشتن بیماری‌های واگیر و صعب‌العلاج نیز می‌شود.

6ـ نداشتن اعتیاد: عدم اعتیاد به مواد مخدر، مواد روان‌گردان و الکل از شروط اساسی است؛ چراکه اعتیاد می‌تواند سلامت و امنیت طفل را به‌شدت به خطر اندازد.

7ـ صلاحیت اخلاقی: این شرط، اگرچه بسیار مهم است، اما مانند "تقید به واجبات"، یک معیار کلی و غیرمشخص محسوب می‌شود. تدوین شاخص‌های عینی‌تر برای احراز صلاحیت اخلاقی می‌تواند از ابهامات و تفسیرهای متفاوت جلوگیری کند.

8ـ اعتقاد به یکی از ادیان مصرح در قانون اساسی و لزوم رعایت اشتراکات دینی: متقاضیان باید به یکی از ادیان رسمی کشور (اسلام، زرتشتی، کلیمی، مسیحی) معتقد باشند و در صورت امکان، اشتراکات دینی بین سرپرست و طفل رعایت شود. این شرط نیز می‌تواند در مواردی که طفل فاقد سرپرست، از ادیان غیرمصرح باشد، چالش‌هایی ایجاد کند و نیازمند راهکارهای قانونی برای حمایت از این کودکان است.

9ـ منع سرپرستی بیش از یک طفل: قانوناً، سرپرستی همزمان دو کودک یا نوجوان ممنوع است؛ مگر اینکه آن‌ها اعضای یک خانواده (مانند خواهر و برادر) باشند. این محدودیت با هدف تمرکز بر تربیت و نگهداری صحیح هر طفل وضع شده است.

ب- شرایط اختصاصی فرزندخواندگی (مهم)

علاوه بر شرایط عمومی، فرزندخواندگی منوط به احراز شرایط اختصاصی مربوط به وضعیت طفل است که عبارت‌اند از:

1ـ عدم امکان شناخت والدین و جد پدری: درصورتی‌که هویت پدر، مادر و جد پدری طفل قابل‌شناسایی نباشد.

2ـ فوت والدین و جد پدری: در صورت فوت پدر، مادر، جد پدری و یا وصی منصوب از سوی ولی قهری طفل.

3ـ تحویل طفل به سازمان بهزیستی و عدم مراجعه والدین: اگر طفلی به‌حکم مراجع صالح به سازمان بهزیستی سپرده شده باشد و پدر، مادر، جد پدری یا وصی او به مدت دو سال برای بازپس‌گیری طفل مراجعه نکرده باشند. این دوره دوساله، که به "دوره طلایی" رشد کودک تعبیر می‌شود، مورد انتقاد برخی حقوقدانان است. پیشنهاد می‌شود که امکان تحویل طفل به سرپرست موقت در این دوره فراهم شود و در صورت مراجعه والدین اصلی، قرار سرپرستی فسخ گردد یا این مهلت به شش ماه کاهش یابد تا طفل زودتر از بلاتکلیفی خارج شود.

4ـ فقدان صلاحیت سرپرستی والدین اصلی و عدم امکان احراز آن حتی با ضم امین یا ناظر: در مواردی که پدر، مادر، جد پدری یا وصی طفل فاقد صلاحیت سرپرستی باشند و حتی با اقدامات حمایتی نظیر ضم امین (ماده 1187 قانون مدنی) یا تعیین ناظر نیز امکان احراز صلاحیت یا بهبود وضعیت فراهم نباشد. در اینجا، فرزندخواندگی باید آخرین راهکار باشد. در عمل، گاهی برداشت‌های نادرستی صورت می‌گیرد که همزمان حکم سرپرستی و قیمومت یا امین صادر شود، درحالی‌که مراد قانون‌گذار اعطای اختیارات قیم یا امین (مانند امین بر صغیر غایب) به سرپرست فرزندخوانده است، نه تعیین همزمان دو سمت.

5ـ اعطای مسئولیت‌های قیم و امین به سرپرست: در صورت عدم احراز صلاحیت والدین اصلی (پدر، مادر، جد پدری و وصی) حتی با ضم امین یا ناظر، مسئولیت‌های قیم یا امین با اخذ نظر سازمان بهزیستی به سرپرست فرزندخوانده اعطا می‌شود. این امر به سرپرست امکان می‌دهد تا امور مالی و حقوقی طفل را به‌طور کامل اداره کند.

6ـ اولویت اقارب: در فرآیند فرزندخواندگی، اقارب طفل از طبقه دوم و سوم (مانند عمو، عمه، دایی، خاله و فرزندان آن‌ها) در سرپرستی طفل اولویت دارند. این اولویت‌بندی با هدف حفظ پیوندهای خانوادگی و عاطفی طفل صورت می‌گیرد.

7ـ ممنوعیت ازدواج بین سرپرست و فرزندخوانده: قانوناً ازدواج بین سرپرست و فرزندخوانده ممنوع است؛ مگر در استثنائاتی که قانون‌گذار اجازه داده است. بااین‌حال، ملاک دقیق این استثنائات در قانون به‌وضوح بیان نشده و این امر می‌تواند در موارد خاص، مانند تمایل به ازدواج فرزندخوانده با یکی از سرپرستان پس از طلاق آن‌ها، چالش‌های حقوقی برای دادگاه ایجاد کند و نیازمند تبیین معیارهای روشن‌تری است.

شرایط اطفال موضوع سرپرستی

قانون‌گذار، کودکان و نوجوانان نابالغ و افراد بالغ زیر 16 سال را مشمول سرپرستی و فرزندخواندگی دانسته است (ماده 9 قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست). تعیین سن 16 سالگی به‌عنوان ملاک، در برخی موارد ابهاماتی را ایجاد می‌کند. با توجه به اینکه سن رشد در بسیاری از قوانین 18 سال تمام است، مشخص نیست که وضعیت کودکان بین 16 تا 18 سال که هنوز به سن رشد کامل نرسیده‌اند و ممکن است دادگاه نیز برای آن‌ها حکم رشد صادر نکند، چگونه خواهد بود. پیشنهاد می‌شود که این سن؛ با سن قانونی رشد (18 سال) هماهنگ شود تا از تالی فاسد و بلاتکلیفی حقوقی در این بازه سنی جلوگیری گردد و اداره امور طفل تا زمان رسیدن به رشد کامل تضمین شود.

نهادهای کلیدی در فرآیند فرزندخواندگی عبارت‌اند از:

- سازمان بهزیستی: مسئول دریافت و بررسی درخواست‌ها و ارائه نظر کارشناسی.

- دادگاه خانواده: صادرکننده حکم سرپرستی.

- دادستانی: ناظر بر اجرای صحیح فرآیند.

- اداره ثبت‌احوال: مسئول صدور شناسنامه جدید برای کودک.

هماهنگی مؤثر میان این نهادها برای تسریع و بهبود فرآیند ضروری است.

مراحل درخواست فرزندخواندگی

- ثبت درخواست: متقاضیان باید اطلاعات خود را در سایت بهزیستی ثبت کنند.

- تقدیم دادخواست: زوجین باید به‌صورت مشترک به دادگاه خانواده درخواست دهند.

- تعهدات مالی: انتقال بخشی از اموال یا حقوق به نام کودک یا ارائه تعهد مالی برای آینده او.

- سرپرستی آزمایشی: صدور قرار 6 ماهه آزمایشی توسط دادگاه که در صورت موفقیت به سرپرستی دائم تبدیل می‌شود.

چالش‌های قانونی و پیشنهادها

قوانین فرزندخواندگی با مسائلی مانند معیارهای مبهم، تأخیرهای طولانی (مانند شرط دو سال انتظار) و ناسازگاری برخی احکام مواجه است. برای مثال، صدور همزمان حکم سرپرستی و قیمومیت گاهی با اصول حقوقی مغایرت دارد. پیشنهاد می‌شود با برگزاری جلسات مشترک میان بهزیستی، دادگاه و ثبت‌احوال، هماهنگی‌ها بهبود یابد و نظارت دادستانی تقویت شود.

وضعیت سرپرستی غیرقانونی

در مواردی که کودکی بدون رعایت قوانین به سرپرستی گرفته شده (مثلاً از طریق خرید یا توافق غیررسمی)، باید به بهزیستی تحویل داده شود تا فرآیند قانونی طی شود. بااین‌حال، خانواده‌هایی که حداقل یک سال از کودک مراقبت کرده و شرایط مناسبی فراهم کرده‌اند، در اولویت سرپرستی قرار می‌گیرند.

نتیجه‌گیری

فرزندخواندگی به‌عنوان یک نهاد حقوقی و اجتماعی، نقشی حیاتی در تأمین آینده‌ای روشن برای کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست یا بدسرپرست ایفا می‌کند. این فرآیند، نه‌تنها فرصتی برای تجربه گرمای کانون خانواده برای این کودکان فراهم می‌آورد، بلکه به خانواده‌های متقاضی نیز امکان ایفای نقش مؤثر در جامعه و ارضای حس پدر و مادری را می‌دهد.

با وجود اهداف متعالی و تلاش‌های قانون‌گذار برای وضع چارچوب‌های حمایتی (مانند قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست)، اجرای عملی فرآیند فرزندخواندگی همچنان با چالش‌هایی مواجه است. ابهام در برخی معیارها نظیر "صلاحیت اخلاقی" و "تقید به واجبات"، طولانی بودن برخی فرآیندها مانند شرط دو سال انتظار و عدم هماهنگی کامل میان نهادهای دخیل نظیر سازمان بهزیستی، دادگاه‌ها، دادستانی و اداره ثبت‌احوال، از جمله موانع اصلی در تسریع و تسهیل این مسیر انسانی می‌باشند. همچنین، لزوم تبیین دقیق‌تر استثنائات قانونی (همچون منع ازدواج سرپرست با فرزندخوانده) و اصلاح برخی مواد قانونی (مانند سن 16 سالگی برای اطفال تحت سرپرستی) می‌تواند به کارآمدی بیشتر این قانون کمک کند.

برای عبور از این چالش‌ها، هم‌افزایی و هماهنگی نهادهای مسئول امری ضروری است. تدوین دستورالعمل‌های شفاف‌تر برای احراز صلاحیت‌ها، بازنگری در مهلت‌های قانونی و بهبود مستمر فرآیندهای اداری و قضایی می‌تواند به تسریع و شفافیت بیشتر روند فرزندخواندگی منجر شود.

در نهایت، با تقویت نظارت‌ها و ایجاد سازوکارهای پاسخگوتر، می‌توان اطمینان حاصل کرد که مسیر قانونی فرزندخواندگی، به بهترین شکل ممکن، منافع عالیه کودکان را تأمین کرده و فرصت یک زندگی مطلوب را برای آن‌ها فراهم آورد.

پریسا پوراحمدی