مقدمه

مهریه، در نظام حقوقی ایران، نه صرفاً یک رسم فرهنگی، بلکه یک حق مالی قانونی برای زوجه است و از جایگاه ویژه‌ایی برخوردار است که به محض وقوع عقد نکاح، به مالکیت او درمی‌آید.

اگرچه ماهیت مهریه در فقه و قانون مدنی ریشه دارد، اما در عمل با پیچیدگی‌هایی همراه است؛ به‌ویژه هنگام مطالبه، طلاق یا اجرای حکم.

مبنای قانونی مهریه

براساس ماده 1082 قانون مدنی:

«به مجرد عقد، زن مالک مهر می‌شود و می‌تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید.»

در واقع، مهریه حق زوجه است و وی هیچ نیازی به اثبات شرایط خاصی برای مطالبه آن ندارد.

مهریه می‌تواند مالی یا غیرمالی (انجام کاری)باشد؛ به شرط آنکه مشروع، معین و دارای ارزش باشد.

انواع مهریه در حقوق ایران

الف: انواع مهریه از نظر تعیین مهر در نکاح

1. مهر‌المسمی

مهری است که در ضمن عقد یا قبل از آن توسط زوجین یا شخص ثالث به‌صورت مشخص تعیین می‌شود.

این نوع مهریه مقدار و مبلغ مشخصی دارد و مرد باید آن را به زن بپردازد و رایج‌ترین نوع مهریه است.

2. مهر‌المثل

اگر در زمان عقد، مهریه تعیین نشده باشد و بین زوجین رابطه نزدیکی صورت گرفته باشد، به استناد ماده 1087 قانون مدنی، زن مستحق مهر‌المثل می‌باشد.

دادگاه با توجه به شأن خانوادگی، سن، تحصیلات و شرایط مشابه، مهریه‌ای را تعیین می‌کند. (ماده 1091 قانون مدنی)

در موارد دیگری هم مهر‌المثل به زن تعلق می‌گیرد:

-درصورتی‌که نکاح به درستی منعقد نشده باشد.

-درصورتی‌که مهریه‌ای که در عقد تعیین شده است، مجهول باشد یا مالیت نداشته باشد.

3. مهر‌المتعه

درصورتی‌که عقد نکاح بدون تعیین میزان مهریه منعقد شده باشد و زوج بخواهد پیش از نزدیکی زن را طلاق دهد، در اینجا زن مستحق مهر‌المتعه می‌باشد.

به استناد ماده 1094 قانون مدنی، دادگاه با توجه به شرایط مرد از حیث غنا و فقر این نوع از مهریه را تعیین می‌کند.

4. مهر‌السنه

نوع دیگری از مهریه که در قانون مدنی تعریف نشده و با توجه به منابع فقهی تعیین شده است، مهر‌السنه می‌باشد که به‌عنوان مهریه همسران و دختران پیامبر معروف می‌باشد و میزان آن برابر با 500 درهم نقره بوده است.

ب: انواع مهریه براساس شرایط استطاعت

براساس شرایط استطاعت، مهریه به دو نوع تقسیم می‌شود:

مهریه عندالاستطاعه و مهریه عندالمطالبه.

1. مهریه عندالاستطاعه:

در این حالت، مهریه براساس توانایی مالی و درآمد مرد مطالبه می‌شود. در این نوع از مهریه، هر زمان که مرد توانایی و استطاعت مالی داشته باشد، می‌تواند مهریه را پرداخت کند و زن می‌تواند از او مهریه را طلب کند. در واقع، پرداخت مهریه مشروط به توانایی مالی زوج است.

2. مهریه عندالمطالبه

نوع دیگری از مهریه که در سند ازدواج قید می‌گردد، مهریه عندالمطالبه است که در آن به شرایط و توانایی مرد توجه نمی‌شود و زن در هر زمان می‌تواند آن را مطالبه کند و مطالبه زن برای مهریه متوقف بر استطاعت مالی زوج نمی‌باشد.

راه‌های وصول مهریه

1. مطالبه از طریق دادگاه خانواده

زوجه می‌تواند با تقدیم دادخواست مطالبه مهریه به دادگاه خانواده، علیه زوج اقامه دعوا کند. در این فرآیند:

اگر زوج تمکن مالی داشته باشد، حکم به پرداخت صادر می‌شود.

اگر ناتوان باشد، می‌تواند دادخواست اعسار بدهد (ماده 2 قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی).

در صورت اثبات اعسار، قسط‌بندی مهریه توسط دادگاه انجام می‌شود.

 2. اجرای مهریه از طریق اداره اجرای ثبت اسناد رسمی

مطابق آئین‌نامه اجرای مفاد اسناد رسمی لازم‌الاجرا و طرز رسیدگی به عملیات اجرایی، اگر مهریه در عقدنامه رسمی ذکر شده باشد، زوجه می‌تواند بدون مراجعه به دادگاه، از طریق دفتر ازدواجی که عقدنامه در آنجا تنظیم شده است، تقاضاي صدور اجرائیه نموده و اقدام به وصول در اداره ثبت اسناد رسمی نماید.

اقدامات ممکن:

ممنوع‌الخروجی زوج.

توقیف اموال منقول و غیرمنقول.

توقیف حساب‌های بانکی.

توجه: اداره ثبت صلاحیت رسیدگی به دعوای اعسار را ندارد؛ بنابراین، اگر مرد ادعای ناتوانی در پرداخت یک‌جای مهریه را داشته باشد، باید به دادگاه ارجاع داده شود.

تکلیف پرداخت مهریه در صورت طلاق

در صورت طلاق به درخواست زوج:

زوجه مستحق دریافت تمام مهریه است.

در صورت طلاق به درخواست زوجه:

اگر طلاق ناشی از عسر و حرج باشد و دادگاه آن را تأیید کند، مهریه قابل مطالبه است.

اگر زوجه در طلاق توافقی یا خلع، مهریه‌اش را ببخشد، دیگر حقی برای مطالبه ندارد؛ مگر در صورت رجوع از بذل (ماده 1146 قانون مدنی).

زندانی شدن به دلیل مهریه

مطابق ماده 3 قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، در صورت نپرداختن مهریه و عدم اثبات اعسار، زوج می‌تواند تا زمان پرداخت بدهی، حبس شود.

در حال حاضر، درصورتی‌که مهریه تعدادی سکه باشد، تا تعداد 110 عدد سکه، ضمانت اجرای حبس دارد.

اما اگر دادگاه اعسار را بپذیرد، فرد از زندان آزاد و ملزم به پرداخت مهریه به‌صورت اقساطی می‌شود.

نتیجه‌گیری

مهریه یکی از مهم‌ترین حقوق مالی زنان در نظام حقوقی ایران است. شناخت انواع آن، نحوه اجرای آن و اثرات حقوقی ناشی از عدم پرداخت مهریه می‌تواند از بروز بسیاری از مشکلات در روند ازدواج یا طلاق جلوگیری کند.

سمیه عباسی دارابی