مقدمه

مسئله فرزندآوری و تربیت نسل از دغدغه‌های بنیادین خانواده و جامعه است. با افزایش ناباروری زوج‌ها، تغییرات فرهنگی و تحولات تکنولوژیک در حوزه پزشکی، دو نهاد حقوقی و اجتماعی فرزندخواندگی و پرورش جنین (رحم جایگزین) اهمیت فزاینده‌ای یافته‌اند. این مقاله در صدد است به بررسی ابعاد مختلف این دو مقوله، از منظر حقوق ایران، فقه اسلامی، مسائل روان‌شناختی و چالش‌های اجتماعی بپردازد.

1. فرزندخواندگی

1-1. تعریف فرزندخواندگی

فرزندخواندگی نهادی است که در آن، فرد یا زوجی، سرپرستی کودکی را بر عهده می‌گیرند که از لحاظ نسبی ارتباطی با آنان ندارد. هدف این نهاد، تأمین نیازهای کودک بی‌سرپرست یا بدسرپرست و رفع نیازهای عاطفی و اجتماعی خانواده‌ فاقد فرزند است.

1-2. مبانی قانونی در ایران

در ایران، قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست مصوب 1392، چارچوب قانونی فرزندخواندگی را مشخص می‌کند. طبق این قانون:

فرزندخواندگی صرفاً برای کودکان بی‌سرپرست یا بدسرپرست پذیرفته شده است.

زوجین فاقد فرزند یا زن و مرد مجرد بالای 30 سال (در شرایط خاص)، می‌توانند متقاضی باشند.

احکام این قانون با رعایت اصل چهارم قانون اساسی و فقه امامیه تدوین شده است.

1-3. محدودیت‌های فقهی

در فقه امامیه، فرزندخواندگی موجب ایجاد نسب و آثار آن (مانند ارث) نمی‌شود. بنابراین:

کودک فرزندخوانده از لحاظ شرعی، فرزند واقعی محسوب نمی‌شود.

ایجاد محرمیّت، نیاز به رعایت ضوابط خاص (مثلاً رضاع) دارد.

فرزندخوانده از پدر و مادر خوانده ارث نمی‌برد، مگر از طریق وصیت.

1-4. چالش‌های حقوقی و اجتماعی

عدم امکان صدور شناسنامه با نام پدر و مادرخوانده.

مسائل مربوط به ارث، ولایت قهری و حضانت.

تبعیض احتمالی علیه کودک در جامعه.

تعارض منافع بین والدین زیستی و سرپرست.

2. پرورش جنین (رحم جایگزین): تعریف و ابعاد حقوقی

2-1. تعریف پرورش جنین

پرورش جنین یا رحم جایگزین، فرآیندی است که طی آن، زنی با موافقت قبلی، جنین زوج نابارور را در رحم خود پرورش داده و پس از زایمان، نوزاد را به والدین ژنتیکی تحویل می‌دهد.

2-2. انواع رحم جایگزین

رحم جایگزین کامل: جنین حاصل از تخمک و اسپرم زوج متقاضی است.

رحم جایگزین جزئی: زن حامل از تخمک خود و اسپرم مرد استفاده می‌کند.

2-3. وضعیت حقوقی در ایران

ایران از معدود کشورهای اسلامی است که استفاده از رحم جایگزین را (با رعایت شروطی) مجاز می‌داند. هرچند هنوز قانون جامعی در این زمینه وجود ندارد، اما مراجع فقهی بزرگی مانند آیت‌الله سیستانی، آیت‌الله خامنه‌ای و آیت‌الله مکارم شیرازی اصل این روش را در صورت رضایت طرفین جایز دانسته‌اند.

2-4. قرارداد رحم جایگزین

قرارداد میان زوج متقاضی و زن حامل، معمولاً شامل موارد زیر است:

تعهد به حمل و تحویل نوزاد.

تعهد مالی برای مراقبت‌های دوران بارداری.

تعیین مسئولیت‌های پزشکی و اخلاقی.

عدم ادعای مادری از سوی زن حامل.

اما از آن‌جا که قانون مدون و دقیقی برای این قراردادها وجود ندارد، در برخی موارد مشکلات حقوقی مانند امتناع زن حامل از تحویل نوزاد یا ادعای حضانت توسط وی پیش می‌آید.

3. مسائل روان‌شناختی و اجتماعی

3-1. تأثیر بر کودک

کودک فرزندخوانده یا متولد از رحم جایگزین ممکن است با بحران هویت مواجه شود؛ به‌ویژه اگر از واقعیت تولد یا سرپرستی خود آگاه گردد.

نیاز به شفافیت و مشاوره روانی برای والدین و کودک بسیار مهم است.

3-2. تأثیر بر والدین

والدین ممکن است با احساسات متضادی از جمله شادی، شرم، اضطراب یا نارضایتی مواجه شوند.

والدین جایگزین نیز ممکن است به فرزند وابستگی پیدا کنند و جدا شدن برایشان دشوار باشد.

3-3. نگرش جامعه

در جامعه سنتی ایران، هنوز فرزندخواندگی و رحم جایگزین با نوعی برچسب اجتماعی همراه است. بسیاری از خانواده‌ها موضوع را پنهان می‌کنند یا کودک را از واقعیت مطلع نمی‌سازند. این رفتار، در بلندمدت ممکن است اثرات روانی جدی برای کودک داشته باشد.

4. تحلیل فقهی

4-1. فرزندخواندگی در فقه امامیه

فقه اسلامی به‌ویژه فقه شیعه، با ایجاد نسب قراردادی (مانند نسب ناشی از فرزندخواندگی) مخالف است. دلیل آن:

عدم تطابق با احکام ارث و محرمیت.

تأکید بر حفظ نسب واقعی و جلوگیری از اختلاط نسل‌ها.

بااین‌حال، در فقه راه‌هایی برای تسهیل پذیرش کودک مانند شیر دادن برای ایجاد محرمیت در نظر گرفته شده است.

4-2. رحم جایگزین در فقه

اکثر فقهای شیعه، رحم جایگزین را در صورت رعایت شرایط زیر جایز می‌دانند:

- لقاح خارج از رحم صورت گیرد.

- زن حامل با رضایت کامل جنین را بپذیرد.

- اختلاط نطفه‌ای در کار نباشد.

5. پیشنهادها و راهکارها

1. تدوین قانون جامع رحم جایگزین با لحاظ ابعاد حقوقی، اخلاقی و فقهی.

2. افزایش مراکز مشاوره حقوقی و روان‌شناختی برای خانواده‌های دارای فرزندخوانده یا متقاضی رحم جایگزین.

3. اصلاح نگرش اجتماعی با فرهنگ‌سازی و آموزش در رسانه‌ها و نظام آموزشی.

4. تضمین حمایت‌های مالی و حقوقی از زن حامل برای جلوگیری از سوءاستفاده.

5. ایجاد نظام ثبت رسمی قراردادهای رحم جایگزین برای شفافیت و کاهش اختلافات.

نتیجه‌گیری

فرزندخواندگی و پرورش جنین، پاسخ‌هایی انسانی و مدرن به نیازهای عاطفی و فیزیولوژیک خانواده‌های نابارور هستند. اگرچه هنوز چالش‌های حقوقی، فقهی و اجتماعی فراوانی در این زمینه‌ها وجود دارد، اما با قانون‌گذاری هوشمندانه، مشاوره روان‌شناختی مناسب و اصلاح نگرش عمومی، می‌توان شرایطی فراهم ساخت که این نهادها نقش مؤثری در سلامت جامعه و نهاد خانواده ایفا کنند.

زهرا درزی عباسی رامندی