مقدمه

یکی از مهم‌ترین موانع دسترسی افراد به عدالت، هزینه‌های دادرسی است که ممکن است برای برخی از اقشار ضعیف جامعه، توان پرداخت آن‌ فراهم نباشد. برای رفع این مشکل، قانون‌گذار در نظام حقوقی ایران «اعسار از پرداخت هزینه دادرسی» را پیش‌بینی کرده است تا عدالت نسبت به همه افراد جامعه بدون تبعیض مالی برقرار شود.

مفهوم اعسار

اعسار در حقوق به وضعیت فردی گفته می‌شود که به دلیل عدم دسترسی به مال خود یا کافی نبودن دارایی و یا عدم توانایی در پرداخت دیون یا هزینه دادرسی خود، قادر به تأدیه مخارج رسیدگی به پرونده‌های قضایی خود نباشد. به زبان ساده، یعنی شخصی در پرداخت، تهیدست باشد و تمکن مالی نداشته باشد.همچنین، به معنای ناتوانی فرد در پرداخت بدهی یا هزینه‌ای است که از او مطالبه می‌شود. در موضوع هزینه دادرسی، اعسار یعنی فرد به دلایل مالی قادر به پرداخت هزینه‌های لازم برای ثبت دادخواست یا ادامه روند دادرسی نیست.

مبنای قانونی اعسار از پرداخت هزینه دادرسی

در قانون آیین دادرسی مدنی ایران، اعسار از پرداخت هزینه دادرسی در مواد 504 الی 514 مورد اشاره قرار گرفته است. متقاضی اعسار می‌تواند درخواست خود را به دادگاه ارائه کند تا با بررسی وضعیت مالی وی، دادگاه نسبت به معافیت یا تقسیط هزینه دادرسی تصمیم‌گیری کند.

شرایط درخواست اعسار

عدم توانایی مالی: فرد باید ثابت کند که توان پرداخت هزینه دادرسی را ندارد.

ارائه مستندات: ارائه مدارک یا اظهارات موثق درباره وضعیت مالی، درآمد و دارایی‌ها.

تقدیم درخواست کتبی: دادخواست اعسار باید به‌صورت کتبی به دادگاه مربوطه ارائه شود.

روند رسیدگی به درخواست اعسار

دادگاه پس از دریافت دادخواست اعسار، وضعیت مالی فرد را بررسی می‌کند. پس از حصول اطمینان از اعسار فرد، دادگاه حکم به معافیت کلی یا جزئی از هزینه دادرسی یا تقسیط آن می‌دهد.

آثار حقوقی اعسار

معافیت از پرداخت: دادگاه ممکن است فرد معسر را به‌طور کامل از پرداخت هزینه معاف کند.

تقسیط هزینه: درصورتی‌که معافیت کامل مقدور نباشد، دادگاه می‌تواند پرداخت هزینه دادرسی را به‌صورت اقساط تعیین کند.

ادامه دادرسی: با پذیرفتن اعسار، رسیدگی به پرونده ادامه پیدا می‌کند و حق دسترسی به عدالت محفوظ می‌ماند.

اشخاص و نهادهای معاف از پرداخت هزینه دادرسی

برخی افراد و نهادها از پرداخت هزینه دادرسی معاف هستند که شامل موارد زیر می‌شود: ورشکستگان، افراد تحت پوشش کمیته امداد، مددجویان تحت پوشش سازمان بهزیستی (لازم به ذکر است که خود سازمان بهزیستی از پرداخت هزینه دادرسی معاف نیست)، بنیاد شهید (توجه شود که فقط خود بنیاد معاف است و افراد تحت پوشش آن مانند خانواده شهدا معافیت ندارند)، بنیاد مستضعفان، موقوفات عام (مانند تولیت مسجد که وقف عام است و نه وقف خاص) و صندوق تأمین خسارت‌های بدنی (این صندوق که دارای شخصیت حقوقی است، در قانون بیمه اجباری برای حمایت از زیان‌دیدگان و جبران خسارات بدنی پیش‌بینی شده است.).

نکات کاربردی

درخواست اعسار باید در همان مرحله ابتدایی طرح دعوا و همزمان با تقدیم دادخواست اصلی یا در حین دادرسی ارائه شود.

افراد می‌توانند مدارک لازم را به‌صورت کامل به دادگاه ارائه دهند.

در صورت رد درخواست اعسار، فرد می‌تواند نسبت به تصمیم دادگاه اعتراض کند.

براساس رأی وحدت رویه شماره 652 مورخ 1380/01/28 هیئت عمومی دیوان عالی کشور، دولت از پرداخت هزینه دادرسی معاف نیست؛ مگر اینکه قانون استثناء کرده باشد.

جمع‌بندی

اعسار از پرداخت هزینه دادرسی، ابزاری مهم برای تضمین دسترسی عادلانه به عدالت است. با استفاده از این امکان، افراد کم‌درآمد نیز می‌توانند بدون دغدغه مالی در پرونده‌های قضایی شرکت کنند. آگاهی از این حق و رعایت روند قانونی آن، به شهروندان کمک می‌کند تا در شرایط مالی دشوار نیز به حقوق قانونی خود دست یابند.

زهرا نوریان