مقدمه

چک، این سند اعتباری قدرتمند، شریان حیاتی بسیاری از مبادلات مالی در کشور ماست. از خریدهای بزرگ گرفته تا پرداخت‌های روزمره، چک به‌عنوان ابزاری برای تسهیل تراکنش‌ها و ایجاد اعتماد در جامعه اقتصادی عمل می‌کند. بااین‌حال، همانند هر ابزار مالی دیگری، چک نیز ممکن است با مشکلاتی نظیر عدم پرداخت یا به اصطلاح "برگشت خوردن" مواجه شود. در چنین شرایطی، دارنده چک با دغدغه وصول طلب خود رو‌به‌رو می‌شود و نیاز به آگاهی از مسیرهای قانونی موجود، حیاتی است.

قانون‌گذار برای حمایت از دارندگان چک و افزایش اعتبار این سند، سازوکارهای مختلفی برای پیگیری چک‌های برگشتی پیش‌بینی کرده است. پیش از اصلاحات اخیر قانون چک، دو مسیر اصلی برای دریافت اجرائیه چک وجود داشت: اداره ثبت اسناد و املاک و دادگستری. هریک از این مسیرها مزایا و معایب خاص خود را داشتند. اما با اصلاحیه قانون صدور چک در سال 1397 (و اجرایی شدن آن از سال 1398 و تکامل آن در سال‌های پس از آن)، تحولات اساسی در روند پیگیری چک‌های برگشتی، به‌ویژه برای چک‌های جدید (صیادی)، رخ داده است. این تحولات، تفاوت‌های اساسی در رویکردها و هزینه‌ها ایجاد کرده‌اند که شناخت آن‌ها برای عموم مردم ضروری است.

این مقاله با هدف ارائه یک راهنمای جامع و به‌روز، به بررسی تفاوت‌های اساسی بین درخواست اجرائیه چک از اداره ثبت و دادگستری می‌پردازد و تأکید ویژه‌ای بر تغییرات ناشی از قانون جدید چک و کاربرد آن برای چک‌های صیادی دارد.

آشنایی با چک و ضرورت پیگیری قانونی

چک، سند تجاری‌ای است که به موجب آن، صادرکننده به بانک دستور می‌دهد مبلغ معینی را در وجه شخص دیگر یا به حواله‌کرد او بپردازد. ویژگی اصلی چک، قابلیت اجرایی بودن آن است. این بدان معناست که در صورت عدم پرداخت وجه چک توسط بانک (یعنی برگشت خوردن)، دارنده می‌تواند بدون نیاز به اثبات ماهیت طلب در فرآیند طولانی رسیدگی دادگاه‌ها، به سرعت نسبت به وصول آن اقدام کند.

چرا چک برگشت می‌خورد؟

دلایل رایج برگشت خوردن چک شامل موارد زیر است:

کسری یا عدم موجودی: حساب صادرکننده فاقد وجه کافی یا فاقد موجودی است.

بستن حساب: صادرکننده حساب خود را بسته است.

دستور عدم پرداخت: صادرکننده به دلایلی مانند سرقت یا مفقودی، دستور عدم پرداخت داده است.

خط‌خوردگی یا عدم تطابق امضا: ایرادات ظاهری در چک یا عدم تطابق امضا.

در صورت برگشت خوردن چک، بانک گواهی عدم پرداخت (یا همان برگ سبز) را صادر می‌کند. در مورد چک‌های جدید (صیادی)، علاوه بر گواهی، اطلاعات در سامانه یکپارچه بانک مرکزی نیز ثبت می‌شود.

چک‌های قدیم در برابر چک‌های جدید (صیادی): نقطه عطف قانون جدید

پیش از ورود به جزئیات مسیرهای اجراییه، تفکیک بین "چک‌های قدیم" و "چک‌های جدید (صیادی)" بسیار اهمیت دارد.

چک‌های قدیم، چک‌هایی هستند که قبل از لازم‌الاجرا شدن کامل قانون جدید (اوایل سال 1398) صادر شده‌اند و فاقد شناسه 16 رقمی صیادی و ثبت سیستمی در سامانه صیاد هستند. پیگیری این چک‌ها تابع قواعد گذشته است.

چک‌های جدید (صیادی)، چک‌هایی هستند که پس از لازم‌الاجرا شدن قانون جدید صادر شده‌اند. این چک‌ها دارای شناسه 16 رقمی صیادی هستند و اطلاعات آن‌ها در سامانه صیاد بانک مرکزی ثبت می‌شود. ثبت و انتقال این چک‌ها نیازمند ثبت سیستمی است. قانون جدید، مزایای ویژه و فرآیندهای تسهیل‌شده‌ای را برای وصول این دسته از چک‌ها پیش‌بینی کرده است.

مسیر اول: درخواست اجرائیه چک از طریق اداره ثبت اسناد و املاک (مختص چک‌های قدیم و برخی شرایط خاص چک‌های جدید)

این مسیر، سنتی‌ترین راه برای پیگیری چک‌های برگشتی است و بر این اصل استوار است که چک یک سند لازم‌الاجراست.

شرایط لازم برای اقدام از طریق اداره ثبت

چک باید از نظر ظاهری صحیح باشد.

امضای صادرکننده باید با نمونه امضای موجود در بانک مطابقت داشته باشد.

گواهی عدم پرداخت از بانک دریافت شده باشد.

مراحل درخواست اجرائیه چک در اداره ثبت

1. اخذ گواهی عدم پرداخت از بانک.

2. مراجعه به دفتر اسناد رسمی و درخواست صدور اجرائیه.

3. ارسال پرونده از دفترخانه به اداره ثبت.

4. صدور و ابلاغ اجرائیه به صادرکننده.

5. توقیف اموال در صورت عدم پرداخت وجه چک.

مزایای اقدام از طریق اداره ثبت

-سرعت بالا نسبت به دادگاه در گذشته.

-عدم نیاز به اثبات دعوا.

-عدم نیاز اجباری به وکیل.

معایب اقدام از طریق اداره ثبت

-محدودیت در پذیرش چک‌های دارای ایراد یا مغایرت امضا.

-عدم امکان جلب صادرکننده.

-عدم امکان مطالبه خسارت تأخیر تأدیه.

-در مواردی، هزینه بالاتر از مسیر دادگاه برای چک‌های جدید.

مسیر دوم: درخواست اجرائیه چک از طریق دادگستری (محاکم حقوقی)

این مسیر دو نوع دارد: رویکرد سنتی و رویکرد جدید (اجرائیه مستقیم).

الف- رویکرد سنتی

این روش برای چک‌های قدیمی یا دارای ایراد به‌کار می‌رود.

مراحل:

1. دریافت گواهی عدم پرداخت.

2. تنظیم دادخواست در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی.

3. تشکیل جلسه دادگاه و ارائه مدارک.

4. صدور حکم و سپس اجرای آن.

مزایا:

-امکان مطالبه خسارت تأخیر تأدیه.

-امکان جلب و بازداشت صادرکننده.

-رسیدگی به تمامی ایرادات احتمالی.

معایب:

-طولانی بودن فرآیند.

-هزینه بالاتر نسبت به سایر روش‌ها.

-نیاز به اثبات طلب در دادگاه.

ب- رویکرد جدید: صدور اجرائیه مستقیم از دادگاه (مختص چک‌های صیادی)

این تحول مهم‌ترین تغییر قانون جدید چک است. طبق ماده 23 اصلاحی قانون صدور چک، دارنده چک صیادی می‌تواند با داشتن گواهی عدم پرداخت دارای کد رهگیری، مستقیماً از دادگاه درخواست صدور اجرائیه کند، بدون آنکه نیاز به طرح دعوا یا برگزاری جلسه دادرسی داشته باشد.

شرایط:

چک صیادی باشد.

چک در سامانه صیاد ثبت شده باشد.

گواهی عدم پرداخت دارای کد رهگیری ارائه شود.

مراحل:

1. اخذ گواهی عدم پرداخت دارای کد رهگیری از بانک.

2. ثبت درخواست اجرائیه در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی.

3. ارسال پرونده به دادگاه.

4. صدور دستور اجرا توسط دادگاه بدون تشکیل جلسه.

5. ابلاغ به صادرکننده و امکان توقیف اموال یا جلب صادرکننده در صورت عدم پرداخت.

مزایا:

-سرعت بسیار بالا.

-هزینه کمتر نسبت به اداره ثبت.

-امکان مطالبه خسارت تأخیر تأدیه.

-امکان جلب صادرکننده.

-ترکیب ویژگی‌های مثبت هر دو مسیر قبلی.

معایب:

-فقط برای چک‌های صیادی قابل اجراست.

-در صورت بروز مشکل در امضا یا ثبت، روند ممکن است متوقف شود.

مقایسه تطبیقی جامع (با تمرکز بر قانون جدید)

در روش اداره ثبت، عمدتاً چک‌های قدیم و در برخی موارد خاص چک‌های جدید قابل پیگیری هستند، درحالی‌که روش دادگستری (رویکرد سنتی) برای چک‌های قدیم و صیادی دارای ایراد استفاده می‌شود و در روش جدید دادگاه، فقط چک‌های صیادی دارای شناسه یکتا مشمول مزیت امکان دریافت اجرائیه مستقیم هستند.

از نظر سرعت، مسیر اداره ثبت معمولاً سرعتی متوسط تا بالا دارد، روش سنتی دادگاه زمان‌بر است، اما روش جدید اجرائیه مستقیم دادگاه بسیار سریع و بدون دادرسی انجام می‌شود.

از نظر هزینه، اداره ثبت معمولاً گران‌تر از اجرائیه مستقیم دادگاه است. روش سنتی دادگاه نیز پرهزینه‌ترین مسیر است، درحالی‌که روش جدید اجرائیه مستقیم هزینه‌ای حدود نیم‌عشر دولتی دارد و اقتصادی‌تر است.

از نظر پیچیدگی، اداره ثبت روندی ساده و اداری دارد، رویکرد مطالبه وجه سنتی دادگاه، روشی پیچیده و نیازمند رسیدگی قضایی است و روش جدید دادگاه با وجود قضایی بودن، ساده‌تر و سریع‌تر انجام می‌شود.

در زمینه نیاز به وکیل، اداره ثبت نیاز چندانی به حضور وکیل ندارد، در روش سنتی دادگاه، حضور وکیل برای اثبات بهتر دعوا لازم و مؤثر است و در روش جدید، حضور وکیل اختیاری اما مفید است.

در بحث خسارت، اداره ثبت فقط اصل مبلغ چک را وصول می‌کند. همچنین، در روش مطالبه وجه سنتی چک در دادگاه، امکان مطالبه خسارت تأخیر تأدیه نیز وجود دارد، اما در روش اجرائیه مستقیم، فقط برای اصل مبلغ چک، امکان صدور اجرائیه وجود دارد و خواهان برای مطالبه خسارت تأخیر تأدیه باید از طریق تقدیم دادخواست مستقل اقدام نماید.

در مورد جلب صادرکننده، اداره ثبت چنین امکانی ندارد، اما در روش‌های سنتی و جدید دادگستری، با رعایت شرایط قانونی امکان جلب صادرکننده فراهم می‌شود.

در روش مطالبه وجه چک از طریق اداره ثبت، این اداره رسیدگی اداری براساس سند لازم‌الاجرا انجام می‌دهد. اما در روش سنتی مطالبه وجه چک در دادگاه، رسیدگی قضایی و صدور رأی انجام می‌شود و دادگاه در روش جدید تقاضای اجرائیه مستقیم، بدون برگزاری جلسه اجرائیه صادر می‌کند.

اداره ثبت فقط در صورت سالم بودن چک و مطابقت امضا اقدام می‌کند، درحالی‌که در روش مطالبه وجه چک به‌صورت سنتی، دادگاه تمام ایرادات را بررسی می‌کند و روش جدید صدور اجرائیه مستقیم توسط دادگاه فقط برای چک‌های صیادی دارای گواهی عدم پرداخت با کد رهگیری کاربرد دارد.

کدام مسیر را انتخاب کنیم؟ (براساس قانون جدید)

اگر چک شما قدیمی است و فاقد شناسه صیادی است، در صورت سالم بودن، اقدام از طریق اداره ثبت سریع‌تر است. اما اگر قصد مطالبه خسارت یا استفاده از امکان جلب صادرکننده را دارید، مسیر دادگستری و رویکرد سنتی تقدیم دادخواست مطالبه وجه چک مناسب‌تر است.

درصورتی‌که چک ایراد دارد، تنها راه شما مراجعه به دادگاه و طرح دعوای حقوقی است.

اما اگر چک شما جدید و صیادی است، بهترین مسیر مراجعه به دادگستری و درخواست صدور اجرائیه مستقیم براساس ماده 23 قانون جدید صدور چک است؛ زیرا این روش سریع، کم‌هزینه و دارای امکان جلب صادرکننده است.

نتیجه‌گیری

پیگیری وصول چک برگشتی، خواه از طریق اداره ثبت یا دادگستری، نیازمند آگاهی و اقدام به موقع است. با تصویب قانون جدید صدور چک، مسیر پیگیری چک‌های صیادی بسیار آسان‌تر و سریع‌تر شده است.

برای چک‌های صیادی، مسیر دادگستری و صدور اجرائیه مستقیم بهترین و کارآمدترین گزینه است. این روش با هزینه کمتر، سرعت بیشتر و امکان جلب صادرکننده، نسبت به اداره ثبت برتری دارد.

در نهایت، پیشنهاد می‌شود برای جلوگیری از اتلاف وقت و هزینه، از مشاوره وکیل متخصص در امور چک و اسناد تجاری استفاده کنید تا بهترین مسیر قانونی برای احقاق حقوق شما انتخاب شود.

سیده نرگس نظری