مقدمه
با گسترش روزافزون مراجعه مردم به پزشکان، به‌ویژه در حوزه جراحی‌های زیبایی، موضوع مسئولیت پزشک از مهم‌ترین مباحث حقوقی و فقهی معاصر شده است. از یک سو، بیمار توقع دریافت خدمات استاندارد، ایمن و نتیجه‌بخش دارد؛ از سوی دیگر، پزشک نیز ممکن است علی‌رغم رعایت موازین علمی، با نتایج غیرقابل پیش‌بینی مواجه شود. به‌ویژه در حوزه زیبایی، این تعارض حقوقی و انتظارات، نمود بیشتری یافته است.
1. سیر تحول دیدگاه‌ها نسبت به مسئولیت پزشک
در فقه امامیه و برخی نظام‌های حقوقی سنتی، پزشک حتی در صورت عدم تقصیر، ضامن شناخته می‌شد. این دیدگاه مبتنی بر مسئولیت محض یا مسئولیت بدون تقصیر بود. بااین‌حال، حقوق‌دانان معاصر و نظریه‌های نوین، چنین مسئولیتی را ناعادلانه و خلاف انصاف دانسته و مورد انتقاد قرار داده‌اند.
قانون‌گذار ایران در قانون جدید مجازات اسلامی مصوب 1392، این انتقادات را مدنظر قرار داده و به‌صراحت مبنای تقصیر را در تعیین مسئولیت پزشک پذیرفته است. این موضوع در ماده 495 قانون مذکور به روشنی بیان شده است.
2. تحلیل ماده 495 قانون مجازات اسلامی
براساس ماده 495:
«هرگاه پزشک در معالجاتی که انجام می‌دهد موجب تلف یا صدمه بدنی گردد، ضامن دیه است؛ مگر آن‌که عمل او مطابق مقررات پزشکی و موازین فنی باشد یا اینکه قبل از معالجه برائت گرفته باشد و مرتکب تقصیری هم نشود و چنانچه اخذ برائت از مریض به‌دلیل نابالغ یا مجنون بودن او معتبر نباشد و یا تحصیل برائت از او به‌دلیل بیهوشی و مانند آن ممکن نگردد، برائت از ولی مریض تحصیل می‌شود.»
نکات کلیدی این ماده عبارتند از:
اصل بر مسئولیت پزشک در قبال آسیب وارده به بیمار است.
پزشک در دو حالت از ضمانت معاف است:
رعایت کامل مقررات و موازین علمی و فنی.
اخذ برائت همراه با عدم ارتکاب تقصیر.
تبصره 1 ماده 495 نیز تصریح می‌کند که:
«در صورت عدم قصور یا تقصیر پزشک در علم و عمل، برای وی ضمان وجود ندارد، هرچند برائت اخذ نکرده باشد.»
یعنی اگر پزشک بتواند اثبات کند که مرتکب تقصیر نشده و تمامی موازین علمی را رعایت کرده، حتی بدون وجود برائت، مسئول نخواهد بود.
3. جایگاه "برائت" در روابط حقوقی پزشک و بیمار
برائت، شرطی است که بیمار پیش از درمان، با آگاهی از عوارض احتمالی آن، پزشک را از مسئولیت مبری می‌کند. البته اخذ برائت در صورتی مؤثر است که:
بیمار بالغ، عاقل و آگاه باشد.
اطلاع کافی از ماهیت عمل و خطرات احتمالی داشته باشد.
پزشک هیچ‌گونه تقصیری مرتکب نشده باشد.
در غیر این‌صورت، برائت اثری در رفع مسئولیت ندارد. همچنین، اگر بیمار بی‌هوش، نابالغ یا مجنون باشد، اخذ برائت باید از ولی قانونی او انجام شود.
در واقع، برائت صرفاً موجب جابه‌جایی بار اثبات می‌شود:
اگر برائت اخذ نشده باشد، پزشک باید عدم تقصیر را اثبات کند.
اگر برائت اخذ شده باشد، بیمار (زیان‌دیده) باید تقصیر پزشک را اثبات نماید.
4. مسئولیت پزشک زیبایی: تعهد به نتیجه یا تعهد به وسیله؟
در اغلب رشته‌های پزشکی، پزشک متعهد به «وسایل درمانی» است نه به تحقق نتیجه. به‌عبارت‌دیگر، اگر پزشک تمامی تلاش علمی خود را با رعایت استانداردهای پزشکی انجام دهد، حتی در صورت عدم بهبودی، مسئولیتی متوجه او نیست.
اما در پزشکی زیبایی، رویه حقوقی و عرف حرفه‌ای، تعهد پزشک را تعهد به نتیجه تلقی می‌کند. برای مثال، فردی که برای جراحی بینی یا لیفت صورت مراجعه می‌کند، هدف مشخصی از زیبایی دارد و پزشک با پذیرش عمل، به‌صورت ضمنی تعهد می‌دهد که نتیجه مطلوب (در حد عرف و استاندارد) حاصل شود.
در چنین مواردی، پزشک نمی‌تواند صرفاً به تلاش علمی خود استناد کند؛ بلکه در صورت عدم دستیابی به نتیجه مورد انتظار، اصل بر مسئولیت اوست؛ مگر اینکه خلاف آن را ثابت کند. بنابراین، مسئولیت پزشک زیبایی سنگین‌تر از سایر پزشکان است و اثبات رعایت همه ضوابط علمی برای سلب مسئولیت کفایت نمی‌کند.
جمع‌بندی
مسئولیت پزشک در قانون جدید مجازات اسلامی بر مبنای تقصیر است.
پزشک در صورتی مسئول است که تقصیر علمی یا عملی داشته باشد یا برائت مؤثری اخذ نکرده باشد.
در پزشکی زیبایی، به‌دلیل ماهیت «نتیجه‌محور» آن، پزشک مسئول نتیجه است، نه صرف تلاش.
برائت شرط لازم ولی نه کافی برای رفع مسئولیت است و فقط بار اثبات تقصیر را جابه‌جا می‌کند.
در نهایت، حقوق بیماران و پزشکان باید با رعایت انصاف و عدالت در کنار هم دیده شوند. قانون‌گذار با تنظیم دقیق ماده 495، گامی مثبت در جهت حمایت متوازن از طرفین برداشته است.
زهرا گودرزی
زهرا گودرزی
25 مهر 1404