مقدمه
اهانت به پیامبران، به‌ویژه پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله، در ظاهر ممکن است به‌عنوان «آزادی بیان» تفسیر شود، اما در بطن خود، انکار کرامت انسانی، خشونت نمادین و تضعیف بنیان‌های اخلاقی جوامع است.
فرض کنید انسانی تمام عمر خود را صرف صلح، اخلاق و نجات مردم از جهل و خشونت کند. او نه طمع قدرت دارد و نه مال، بلکه تنها هدفش هدایت، محبت و رهایی بشر است. حال، قرن‌ها پس از آن‌که جانش را در این راه گذاشته، فردی با زبان یا قلم، او را تمسخر یا دشنام دهد. سؤال این است: آیا چنین کاری فقط توهین به یک شخص است؟ یا خیانت به چیزی فراتر از اخلاق، کرامت انسانی و حقیقت؟
پیامبران الهی، به‌ویژه حضرت محمد مصطفی (ص)، در فرهنگ اسلامی نه‌تنها شخصیت‌های دینی، بلکه الگوهای اخلاقی و پایه‌گذاران تمدن بشری هستند. بی‌احترامی به آن‌ها، بی‌احترامی به ارزش‌هاییست که جوامع انسانی را به عدالت و صلح نزدیک‌تر کرده‌اند. قانون‌گذار ایران با جرم‌انگاری «سب‌النبی» و تعیین مجازات برای آن، در پی حفظ این ارزش‌هاست، نه سرکوب آزادی. در این مقاله خواهیم دید که چرا سب‌النبی، فارغ از دین و قانون، اشتباهی اخلاقی، اجتماعی و تمدنیست.
جرم سب‌النبی در قانون ایران: بازتابی از اخلاق عمومی
ماده 262 از قانون مجازات اسلامی ایران، سب‌النبی را یک جرم جدی قلمداد کرده و برای آن مجازات اعدام را در نظر گرفته است. اما چرا قانون‌گذار ایران این‌قدر سختگیرانه با این عمل برخورد کرده است؟ پاسخ این است که: سب‌النبی، فقط توهین به یک فرد خاص نیست؛ بلکه آسیب به مجموعه‌ای از ارزش‌ها و اصول انسانی است. به‌عبارتی، قانون‌گذار ایرانی در اینجا از یک منظر اخلاقی، دینی و اجتماعی، به سب‌النبی واکنش نشان داده است. وقتی فردی به پیامبران الهی توهین می‌کند، این تنها یک حمله به شخصیت آن پیامبر نیست، بلکه به یک نظام اجتماعی، فرهنگی و دینی حمله کرده است که میلیون‌ها نفر به آن پایبندند. از این‌رو، جریمه شدید برای این جرم نه‌تنها دفاع از پیامبر است، بلکه پاسداری از ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی نیز می‌باشد.
تبصره ماده 262
در این تبصره، نه‌تنها به پیامبر اسلام، بلکه به ائمه معصومین و حضرت فاطمه زهرا (س) نیز احترام گذاشته شده است. این تبصره نشان‌دهنده اهمیت فوق‌العاده این شخصیت‌ها در دین اسلام و جامعه‌ی مسلمانان است. هرگونه توهین به این شخصیت‌ها، نه‌تنها از دیدگاه دینی، بلکه از دیدگاه اخلاقی نیز قابل پذیرش نبوده و باید به‌طور قاطعانه با آن برخورد شود.
نیت‌محوری در ماده 263: قانون در خدمت عدالت
"اگر شخصی در اثر مستی، خشم یا ناآگاهی سخنی توهین‌آمیز بگوید، جرم حدی سب‌النبی بر او صدق نمی‌کند."
در این ماده نشان داده شده است که قانون‌گذار توجه ویژه‌ای به نیت فرد گوینده دارد. قانون مجازات اسلامی ایران بر این باور است که اگر فردی در شرایط خاصی مانند مستی یا خشم اقدام به دشنام به پیامبران کند، این عمل از دیدگاه فقهی و قانونی «سب‌النبی» محسوب نمی‌شود؛ زیرا در این‌گونه شرایط، فرد به‌طور کامل مسئول سخنان خود نخواهد بود. بااین‌حال، اگر توهین در چنین شرایطی به‌طور عمدی و به‌طور آگاهانه باشد، همان‌طور که در تبصره‌ی این ماده آمده است، جرم محسوب شده و متهم مستحق مجازات است.
این رویکرد قانون‌گذار ایران نه‌تنها برای حفظ حرمت شخصیت‌های مذهبی، بلکه برای حفظ روحیه اخلاقی جامعه و جلوگیری از هرگونه آسیب اجتماعی نیز در نظر گرفته شده است. در واقع، این رویکرد برای جلوگیری از تکرار اشتباهات و ایجاد آگاهی در میان عموم مردم است.
اخلاق و آزادی بیان: تعارض یا تکامل؟
در جوامع مدرن، آزادی بیان یکی از اصول بنیادی محسوب می‌شود. بااین‌حال، آزادی بیان به‌هیچ‌وجه نباید به ابزار آزادی برای توهین به عقاید و مقدسات تبدیل شود. آزادی بیان باید در راستای ارتقای گفت‌وگو و تبادل‌نظر قرار گیرد، نه برای ترویج نفرت و خشونت.
قانون‌گذاران در کشورهای مختلف به‌ویژه کشورهای غربی، نیز در این زمینه محدودیت‌هایی قائل شده‌اند. در فرانسه و آلمان، درصورتی‌که صحبت‌ها یا نوشته‌ها موجب ترویج نفرت، خشونت و تفرقه شوند، قابل پیگیری هستند. به‌طور مشابه، در حقوق اسلامی و فقه شیعه، توهین به پیامبران جرم است؛ چون این عمل از دیدگاه اخلاقی، اجتماعی و دینی، آسیب‌رساندن به وحدت انسان‌ها و ارزش‌های انسانی به حساب می‌آید.
سب‌النبی در نگاه فقه شیعه: خط قرمز انسانیت
فقه شیعه، سب‌النبی را نوعی ارتداد عملی تلقی می‌کند. این دیدگاه به‌ویژه به این دلیل است که پیامبران به‌عنوان پیشوایان اخلاق و دینی شناخته می‌شوند و توهین به آنان نه‌تنها به‌شدت غیرقابل‌قبول است، بلکه به معنای زیر سؤال بردن تمام ارزش‌های انسانی است. از این‌رو، فقه اسلامی در برابر این عمل واکنش سختگیرانه نشان می‌دهد.
آیات قرآن در رابطه با احترام به پیامبران
در قرآن کریم، احترام به پیامبران الهی به‌عنوان یکی از اصول اساسی دین اسلام مورد تأکید قرار گرفته است. قرآن به‌طور مکرر به مؤمنان دستور داده که به پیامبران احترام بگذارند و از دشنام و اهانت به آن‌ها خودداری کنند.
• آیه 33 سوره احزاب:
در این آیه خداوند خطاب به پیامبر اسلام (ص) می‌فرماید: "إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا"
این آیه به‌ویژه برای خانواده پیامبر اسلام (ص) آمده است. اما در حقیقت، پیام پیامبر و اهل بیت او، تأکید بر پاکیزگی اخلاقی، معنوی و احترام به شخصیت‌های دینی است.
آیات قرآن به‌صراحت نشان می‌دهند که پیامبران نه‌تنها از جنبه‌ی دینی، بلکه از منظر اخلاقی باید مورد احترام قرار گیرند. این دستور قرآن نه‌تنها برای همه مسلمانان لازم‌الرعایه است، بلکه پندی برای تمامی انسان‌هاست که باید به شخصیت‌های مذهبی و دینی احترام بگذارند؛ زیرا آن‌ها نمادهای کمال انسانی و اخلاقی هستند.
نتیجه‌گیری
سب‌النبی نه‌تنها به‌طور مستقیم موجب بی‌احترامی به شخصیت‌های دینی است، بلکه در ابعاد گسترده‌تری به جامعه، فرهنگ و هویت انسانی آسیب وارد می‌کند. این رفتار نه‌تنها نادرست است، بلکه ضد توسعه انسانی، اجتماعی و فرهنگی است.
سب‌النبی به‌هیچ‌عنوان نمی‌تواند در چارچوب آزادی بیان قرار گیرد؛ چراکه آزادی زمانی ارزشمند است که در راستای احترام به حقوق دیگران و ترویج اخلاق و همزیستی مسالمت‌آمیز باشد. در نهایت، سب‌النبی نه‌تنها یک اشتباه فردی است، بلکه یک عمل نادرست اجتماعی و فرهنگی است که باید از آن پرهیز کرد.
فاطمه آهنگر
فاطمه آهنگر
23 مهر 1404