مقدمه

قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 محاربه را در ماده 279 و افساد فی‌الارض را در ماده 286 آورده و از هم جدا نموده است و هر جرم را مستقل و عناصر تحقق آن‌ها را متفاوت می‌داند. حال آنکه، در قانون سال 1370 محاربه و افساد فی‌الارض یک جرم بوده است. اما سؤال مهم این است که جدا کردن محاربه و افساد فی‌الارض با تغییرات گسترده و اثرات فراوان درست است یا خیر؟

تغییرات:

الف- گستره شمول:

محاربه: در قانون جدید، تعریف محاربه محدود شده است. محاربه معمولاً به اعمالی اطلاق می‌شود که به‌طور مستقیم امنیت مردم را هدف قرار می‌دهد. مانند حمل سلاح و ایجاد رعب و وحشت.

افساد فی‌الارض: این جرم دایره شمول گسترده‌تری دارد و می‌تواند شامل طیف وسیعی از اعمال باشد که به‌طور غیرمستقیم سلامت و امنیت جامعه را تهدید می‌کنند. مانند قاچاق مواد مخدر در سطح گسترده، اختلاس‌های کلان و غیره.

ب- شرط ایجاد ناامنی:

محاربه: در قانون سال 1370، صرف قصد محاربه حتی بدون ایجاد ناامنی، برای تحقق جرم محاربه کافی بود. اما در قانون 1392، ایجاد ناامنی شرط اساسی تحقق محاربه است.

افساد فی‌الارض: جرم افساد فی‌الارض لزوماً نیازمند ایجاد ناامنی به معنای اخص نیست. بلکه، گسترش فساد و تباهی در جامعه، حتی بدون ایجاد ناامنی مستقیم، می‌تواند مصداق افساد فی‌الارض باشد.

ج- قصد و انگیزه مرتکب:

محاربه: در قانون 1370 صرف قصد ترساندن و سلب امنیت، برای تحقق جرم محاربه کافی و مشروط به تحقق نتیجه ایجاد ترس واقعی نبود. اما در قانون جدید، ایجاد ناامنی شرط است و محارب کسی است که قصد جان، مال، ناموس مردم یا ارعاب آن‌ها را داشته باشد.

افساد فی‌الارض: انگیزه و هدف مرتکب در افساد فی‌الارض، گسترش فساد، تباهی، اشاعه فحشا، اخلال در نظام اقتصادی کشور و یا سایر اعمالی است که به‌طور کلی نظم و سلامت جامعه را تهدید می‌کنند.

نظر موافقان تفکیک:

برخی با استناد به آیه 33 سوره مائده بیان می‌کنند که محاربه و افساد فی‌الارض با وجود مشابهت‌های زیاد، تفاوت‌های ذیل را دارند:

1- هر محاربی مفسد فی‌الارض است، اما هر مفسد فی‌الارضی، نمی‌تواند محارب باشد؛ مگر این‌که اقدام مسلحانه انجام دهد.

2- محاربه یک عمل فردی یا گروهی محدود است، اما افساد فی‌الارض شامل اقدامات گسترده و سازمان‌‌یافته می‌باشد.

3- هدف محاربه، ایجاد رعب و وحشت و سلب آزادی و امنیت در جامعه است، اما هدف مفسد فی‌الارض، ایجاد آشوب در جامعه و براندازی نظام است.

4- عنصر مادی جرم محاربه فقط به کار بردن سلاح و ایجاد اخافه و سلب آزادی از مردم است، در حالی که در افساد فی‌الارض عنصر مادی عبارت است از: هرگونه رفتاری که می‌تواند شامل فعل و ترک فعل و گفتار نیز شود.

نظر مخالفان تفکیک:

این افراد معتقدند اساساً جدا کردن محاربه و افساد فی‌الارض درست نبوده و به آیه 33 سوره مائده استناد دارند و البته همین یک آیه در قرآن به‌عنوان مستند محاربه و افساد فی‌الارض آمده است. مبنای اعتقاد آن‌ها این است که: جمله دوم آیه تفسیر قسمت اول آن است و دلایل خود را چنین بیان می‌کنند: 

1- مجازات مفسد فی‌الارض در ماده 286 قانون مجازات اسلامی اعدام است، حال آنکه در قرآن مجازات هر دو جرم یکی است. ممکن است گفته شود که در برخی روایات، مجازات مفسد اعدام است. باید گفت شاید آن روایت به یکی از چهار مجازات اشاره دارد، در حالی که آیه قرآن صریح و غیرقابل تغییر است.

2- جمله دوم آیه تفسیر قسمت اول آن است؛ به این صورت که « یسعون فی الارض» فساد گستراندن در زمین، همان جنگیدن با خدا یعنی « یحاربون الله» است که مجازات آن یکی از چهار مورد است و اساساً مجازات باید متناسب با فسادگستری باشد.

3- برخی معتقدند با ذکر کلمه محاربه، سلاح در ذهن تداعی می‌گردد. ولی وقتی سلاح نباشد، محاربه محقق نیست. اما محاربه یعنی جنگیدن با خدا و به معنای فسادگستری در زمین است؛ به نحوی که عموم مردم عاصی شوند. یعنی اگر همه شرایط محاربه محقق بود، اما سلاح نبود، محاربه محقق است و در محاربه ملاک ناامنی و درهم‌ریختگی امنیت جامعه است و فساد هر چیزی است که این ناامنی را ایجاد می‌کند.

پس معیار تحقق محاربه انجام کارهای جنایی به قصد محاربه و ایجاد اخلال در نظم عمومی و ایجاد رعب و وحشت میان مردم و از بین بردن امنیت عمومی نسبت به جان، مال و امثال آن می‌باشد و تفاوتی نمی‌کند که این امر چگونه اتفاق افتد؛ هرچند با شکستن سد برای به زیر آب بردن شهر باشد، یا به زیر آتش گرفتن مردم یا با ریختن میکروب و مواد سمی در آب یا هوا صورت گیرد. پس بحث از اینکه سلاح لازم است یا نه، بی‌معنا است.

نتیجه‌گیری

هرچند رفع ایرادات قانون سابق بسیار ارزشمند است، اما با تکیه بر برخی نظرات باید بیان کرد که، قانون سابق که محاربه و افساد فی‌الارض را در یک ماده آورده بود، صحیح‌تر بوده و جدا کردن محاربه از افساد فی‌الارض اقدام دقیقی نبوده و حتی با برخی از اصول حقوقی سازگار نیست. محاربه و افساد فی‌الارض در واقع، یک جرم هستند و آن عمل باید اتفاق افتد تا بتوان یکی از این مجازات‌ها را اعمال نمود.

معصومه افراسیابی