مقدمه

پیشرفت‌های علمی در حوزه پزشکی به‌ویژه در زمینه درمان ناباروری، راهکارهای جدیدی را برای زوج‌های نابارور فراهم کرده است. یکی از این روش‌ها اهدای جنین است که در آن، یک جنین حاصل از لقاح مصنوعی (IVF) که از تخمک و اسپرم یک زوج دیگر تشکیل شده، به رحم زنی که امکان بارداری ندارد، انتقال می‌یابد. این فرآیند علاوه بر جنبه‌های پزشکی، مسائل حقوقی و فقهی متعددی را به دنبال دارد. در ایران، قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور مصوب 1382 چارچوب‌های قانونی این موضوع را مشخص کرده است. بااین‌حال، مباحثی مانند نسب، محرمیت، حضانت، وراثت و مشروعیت این روش در فقه اسلامی همچنان مورد بحث و اختلاف‌نظر میان حقوق‌دانان و فقها قرار دارد. این مقاله به بررسی ابعاد مختلف حقوقی و فقهی اهدای جنین در ایران پرداخته و چالش‌های موجود را تحلیل می‌کند.

1. وضعیت حقوقی اهدای جنین در ایران

1.1. مشروعیت قانونی اهدای جنین

در ایران، قوانین مرتبط با اهدای جنین عمدتاً براساس اصول فقه اسلامی تدوین شده‌اند. قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور مصوب 1382 به‌طور رسمی اهدای جنین را قانونی دانسته و روند دریافت و انتقال آن را مشخص کرده است. براساس این قانون، زوج‌های ناباروری که مایل به دریافت جنین اهدایی هستند، باید درخواست رسمی خود را به مراجع دادگاه خانواده ارائه دهند.

1.2. شرایط دریافت جنین اهدایی

برای صدور مجوز اهدای جنین، احراز برخی شرایط قانونی و پزشکی ضروری است:

برای زوجین گیرنده جنین:

• وجود رابطه زوجیت قانونی و شرعی

• اثبات ناباروری براساس گزارش مرکز تخصصی درمانی ناباروری

• داشتن شرایط جسمی مناسب برای دریافت جنین

• احراز صلاحیت اخلاقی زوجین

هیچ‌یک از زوجین محجور نباشند.

هیچ‌یک از زوجین اهداگیرنده معتاد به مواد مخدر نباشند.

• هیچ‌یک از زوجین اهداگیرنده بیماری صعب‌العلاج نداشته باشند.

• زوجین اهداگیرنده تبعه ایران باشند.

برای زوجین اهداکننده:

• وجود رابطه زوجیت قانونی و شرعی

• سلامت متعارف جسمانی و روانی مناسب و ضریب هوشی مناسب

نداشتن اعتیاد به مواد اعتیادآور و روان‌گردان

 نداشتن بیماری‌های صعب‌العلاج و ارثی

1.3. مرجع صالح برای بررسی درخواست اهدای جنین

براساس ماده 4 قانون نحوه اهدای جنین، بررسی صلاحیت زوجین برای دریافت جنین، در دادگاه خانواده انجام می‌شود. همچنین مطابق رأی وحدت رویه شماره 755 مورخ 1395/10/14، این درخواست جزء دعاوی ترافعی محسوب نمی‌شود و نیاز به تقدیم دادخواست یا تعیین خوانده ندارد.

1.4. ثبت هویت و صدور شناسنامه

پس از تولد کودک، زوجین گیرنده جنین می‌توانند با ارائه گواهی ولادت، برای اخذ شناسنامه اقدام کنند. نام آن‌ها به‌عنوان پدر و مادر در شناسنامه ثبت خواهد شد، اما این ثبت تأثیری بر نسب ژنتیکی کودک ندارد.

2. بررسی ابعاد فقهی اهدای جنین

2.1. نسب و هویت جنین

در فقه اسلامی، تعیین نسب کودک در اهدای جنین از مهم‌ترین مسائل مورد بحث است. براساس نظر مشهور فقهای شیعه، کودک حاصل از اهدای جنین، از نظر نسبی متعلق به والدین ژنتیکی خود (اهداکنندگان اسپرم و تخمک) است و رابطه‌ای با زوجین گیرنده ندارد. به‌عبارتی، پدر و مادر واقعی کودک همان صاحبان تخمک و اسپرم هستند و زن گیرنده جنین، تنها نقش بارداری و زایمان را ایفا می‌کند.

2.2. حضانت و نگهداری کودک

براساس ماده 3 قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور، حضانت، تربیت و نفقه کودک بر عهده زوجین گیرنده است. حتی اگر نسب کودک به والدین ژنتیکی تعلق داشته باشد، حق سرپرستی و نگهداری به زوجین گیرنده منتقل می‌شود. این امر براساس توافق و رضایت کتبی زوجین اهداکننده انجام می‌شود؛ مگر این‌که در راستای ماده 45 قانون حمایت خانواده و برای رعایت غبطه و مصلحت کودک، صلاحیت نگه‌داری طفل از اهداگیرندگان سلب شود.

2.3. مسئله محرمیت

از منظر فقهی، محرمیت کودک با زوجین گیرنده جای بحث دارد. برخی فقها بر این باورند که چون کودک از نظر نسبی به والدین ژنتیکی خود منسوب است، رابطه محرمیت با زوجین گیرنده ایجاد نمی‌شود. اما برخی دیگر معتقدند که بارداری و زایمان توسط زن گیرنده ممکن است نوعی محرمیت رضاعی ایجاد کند. این مسئله همچنان میان فقها مورد اختلاف است.

2.4. ارث کودک حاصل از اهدای جنین

در قانون ایران، تکلیف وراثت کودک حاصل از اهدای جنین مشخص نشده است. طبق اصول فقهی، ارث بر مبنای نسب و سبب تعیین می‌شود. بنابراین، چون رابطه نسبی بین کودک و زوجین گیرنده وجود ندارد، وی از آن‌ها ارث نمی‌برد. در عوض، کودک فقط از والدین ژنتیکی (اهداکنندگان جنین) ارث می‌برد. اما به دلیل محرمانه بودن اطلاعات زوجین اهداکننده، امکان پیگیری این حق تقریباً غیرممکن است. این موضوع نیازمند تدوین مقررات جدید و شفاف‌سازی قانونی است.

3. تفاوت اهدای جنین با رحم اجاره‌ای

اهدای جنین و رحم اجاره‌ای دو مفهوم متمایز در درمان ناباروری هستند:

اهدای جنین: جنینی که از یک زوج دیگر حاصل شده، به رحم زنی که توانایی بارداری ندارد، منتقل می‌شود. در این روش، والدین ژنتیکی و بیولوژیکی متفاوت‌اند.

رحم اجاره‌ای: اسپرم و تخمک از زوج نابارور گرفته شده و در محیط آزمایشگاهی لقاح می‌یابد. سپس جنینِ خود زوجین به رحم زن دیگری منتقل می‌شود. در این روش، کودک از نظر ژنتیکی متعلق به زوج نابارور است و زن باردار تنها نقش پرورش‌دهنده را دارد.

نتیجه‌گیری

اهدای جنین به‌عنوان یکی از راهکارهای درمان ناباروری در ایران دارای جایگاه قانونی است، اما چالش‌های حقوقی و فقهی متعددی دارد. در حال حاضر، قانون ایران فقط تکالیف تربیتی و نفقه‌ای زوجین گیرنده را مشخص کرده است و وضعیت ارث، محرمیت و هویت ژنتیکی کودک را به‌صراحت تعیین نکرده است. این امر نشان‌دهنده نیاز به اصلاح و تکمیل قوانین موجود است تا از بروز مشکلات حقوقی و اجتماعی در آینده جلوگیری شود. همچنین با توجه به اختلاف‌نظرهای فقهی، لازم است که فتاوای مراجع تقلید به‌طور جامع و هماهنگ تدوین شود و مبنای قانون‌گذاری قرار گیرد.

پیشنهادها

1. تدوین مقررات شفاف درباره وراثت و حقوق کودک حاصل از اهدای جنین

2. ایجاد بانک اطلاعاتی برای ثبت هویت ژنتیکی کودک، در راستای حفظ حقوق وی

3. مشاوره حقوقی و مذهبی قبل از اقدام به اهدای جنین برای زوجین اهداکننده و گیرنده

4. بررسی و تطبیق قوانین ایران با تجربیات سایر کشورها در این حوزه

با توجه به حساسیت‌های شرعی و حقوقی، ضروری است که تصمیم‌گیری درباره اهدای جنین با آگاهی کامل و در چارچوب قوانین شفاف انجام شود.

 زهرا گودرزی