مقدمه

در نظام حقوقی ایران که مبتنی بر فقه امامیه است، رابطه زوجیت نه‌تنها بر پایه محبت و مودت، بلکه بر مجموعه‌ای از حقوق و تکالیف متقابل استوار شده است. مفاهیمی مانند تمکین و نشوز، از مهم‌ترین مفاهیم در روابط زناشویی هستند که نقش به‌سزایی در تعیین وضعیت حقوقی زوجین دارند. این مقاله در پی آن است تا ضمن تبیین مفهوم تمکین و نشوز، آثار حقوقی آن‌ را در فقه و قانون بررسی نموده و به تبیین چالش‌های موجود در رویه قضایی در خصوص اثبات و تفسیر این مفاهیم بپردازد.

تمکین و نشوز، واژگانی‌اند که در ادبیات فقهی و حقوقی خانواده بسیار به‌کار رفته‌اند. از یک سو، قانون مدنی ایران در ماده 1108 تمکین را به‌عنوان یکی از وظایف اصلی زوجه معرفی کرده و عدم تمکین زوجه را مانعی برای دریافت نفقه توسط زوجه دانسته و از سوی دیگر، در ماده 1105 ریاست شوهر بر خانواده را مطرح کرده است. در مقابل، عدم انجام این وظایف تحت عنوان «نشوز» شناخته شده و آثار خاصی چون قطع نفقه برای زوجه یا امکان ازدواج مجدد برای زوج از آن مفاهیمناشی می‌شود. اما تفسیر و اجرای این مفاهیم در بستر جامعه امروزی با چالش‌هایی همراه است که بررسی دقیق آن‌ها، ضرورتی انکارناپذیر است.

1. مفهوم‌شناسی تمکین و نشوز

1-1. تمکین خاص و عام

در فقه و حقوق ایران، تمکین به دو نوع تقسیم می‌شود:

تمکین خاص ناظر به رابطه زناشویی و لزوم برقراری روابط جنسی مشروع میان زوجین است.

تمکین عام به اطاعت زن از شوهر در چارچوب عرف و قانون، مانند سکونت در منزل مشترک و همراهی در زندگی خانوادگی گفته می‌شود.

1-2. نشوز چیست؟

نشوز به معنای خودداری زوجه از انجام وظایف قانونی و شرعی خود در برابر زوج است. در فقه، نشوز با ادله‌ای چون آیه 34 سوره نساء مورد بحث قرار گرفته و در قانون، از آن به‌عنوان امتناع غیرموجه زوجه از تمکین یاد شده است.

2. تحلیل حقوقی و فقهی آثار تمکین و نشوز

2-1. حق نفقه و تمکین

طبق ماده 1108 قانون مدنی، شرط دریافت نفقه، تمکین زن از شوهر است. در صورت اثبات نشوز، زن از دریافت نفقه محروم خواهد شد.

2-2. نشوز و امکان دریافت مجوز ازدواج مجدد

نشوز زوجه می‌تواند به‌عنوان یکی از دلایل طرح تقاضای صدور مجوز ازدواج مجدد از سوی مرد مورد استناد قرار گیرد. هرچند در رویه دادگاه‌ها، صرف ادعای نشوز کافی نبوده و اثبات آن به دلیل حساسیت موضوع، با دقت انجام می‌شود.

2-3. نشوز زوج در فقه و قانون

در فقه، همان‌گونه که زوجه ممکن است ناشزه شود، زوج نیز می‌تواند با ترک انفاق یا سوء رفتار، دچار نشوز گردد. در حقوق ایران، نشوز مرد صراحت کمتری دارد. اما با استناد به ماده 1129 قانون مدنی، در صورت استنکاف مرد از پرداخت نفقه، زن می‌تواند تقاضای طلاق کند.

3. تمکین در رویه قضایی: چالش‌ها و تحلیل‌ها

3-1. دعوای الزام به تمکین

از شایع‌ترین دعاوی حقوق خانواده، دعوای الزام به تمکین است. بررسی آرای دادگاه‌ها نشان می‌دهد که اثبات سوء رفتار زوج، ترک منزل مشترک به دلایل موجه و وجود شرط ضمن عقد، از جمله دفاعیات رایج زوجه در برابر این دعوا است.

3-2. زندگی مشترک یا سلطه یک‌طرفه؟

انتقاداتی به ساختار سنتی تمکین وارد است. برخی معتقدند که مفهوم تمکین در قانون به‌ نوعی، برداشت یک‌طرفه از رابطه زناشویی دارد که با اصل تساوی حقوق و تکالیف زوجین در تضاد است. البته برخی تفاسیر نوگرا در فقه و دیدگاه‌های قضات مترقی، در حال ایجاد تحول در این حوزه است.

4. پیشنهادها و اصلاحات لازم

4-1. بازنگری در مفهوم تمکین با توجه به کرامت انسانی زن

4-2. پذیرش مسئولیت‌های متقابل برای مرد در چارچوب تمکین متقابل

4-3. صراحت بیشتر در قانون نسبت به نشوز زوج و ضمانت اجرای آن

4-4. توسعه رویه قضایی مترقی با تفسیر هدف‌مدار از مفاهیم سنتی

نتیجه‌گیری

تمکین و نشوز، از مفاهیم ریشه‌دار در فقه اسلامی و حقوق ایران‌اند، اما تفسیر و اجرای آن‌ها باید با تحولات اجتماعی و اصل عدالت هم‌سو باشد. شایسته است که قانون‌گذار و قوه قضائیه با نگاهی نوگرایانه، این مفاهیم را بازتعریف کرده و حقوق متقابل زوجین را به‌صورت عادلانه و انسانی در نظر گیرند.

زهرا درزی عباسی رامندی