تصور کنید درست قبل از عمل جراحی، برگه‌ای به نام برائت‌نامه پزشکی جلوی شما قرار می‌گیرد و باید آن را امضا کنید. این تجربه‌ای است که بسیاری از ما با آن رو‌به‌رو شده‌ایم و سؤالات زیادی را در ذهن‌مان ایجاد کرده است.برائت‌نامه پزشکی چیست و آیا با امضای آن تمام حقوق قانونی خود را از دست می‌دهیم؟ این سؤالی است که ذهن بسیاری از بیماران را به خود مشغول کرده است. در حقیقت، بسیاری از ما درک درستی از حقوق خود در این زمینه نداریم.
در نظام حقوقی و پزشکی، برائت‌نامه به‌عنوان سندی تلقی می‌شود که بیمار با امضای آن، آگاهی خود از خطرات احتمالی درمان یا عمل جراحی را اعلام می‌کند. اما سؤال مهم این است که آیا امضای این سند به‌معنای سلب کامل حق شکایت بیمار در صورت بروز مشکل است؟ پاسخ این است که خیر، بیماران تحت شرایطی می‌توانند علیرغم امضای برائت‌نامه، از پزشک یا کادر درمانی شکایت کنند.
در این مقاله، به‌طور دقیق بررسی خواهیم کرد که برائت‌نامه چه معنایی دارد، چه حقوقی را از ما سلب می‌کند و مهم‌تر از همه، چه حقوقی همچنان برای ما محفوظ می‌ماند. همچنین، خواهیم دید که در چه شرایطی می‌توانیم با وجود امضای برائت‌نامه، از حقوق قانونی خود دفاع کنیم.
برائت‌نامه پزشکی چیست و چرا امضا می‌شود؟
هر روز صدها بیمار در مراکز درمانی ایران با برگه‌ای مواجه می‌شوند که قبل از هرگونه اقدام درمانی باید آن را امضا کنند. این سند برائت‌نامه پزشکی نام دارد و اهمیت حقوقی فراوانی برای هر دو طرف - بیمار و کادر درمان - دارد. برائت‌نامه سندی است که بیمار قبل از انجام اقدامات پزشکی امضا می‌کند و در آن موافقت خود با درمان، عمل جراحی یا اقدام تشخیصی را اعلام می‌نماید. این سند معمولاً شامل موارد زیر است:
* توضیح روش درمانی یا جراحی
* بیان خطرات و عوارض احتمالی
* تأیید آگاهی بیمار از این موارد
هدف از این سند، کاهش مسئولیت پزشک در صورت بروز عوارض غیرقابل پیش‌بینی است، نه معافیت مطلق از پیگرد قانونی.
تعریف قانونی برائت‌نامه
برائت‌نامه پزشکی سندی است که طی آن، بیمار یا نمایندگان قانونی او اعلام می‌کنند چنانچه پزشک مطابق موازین علمی و فنی عمل کند و مرتکب قصور نشود، در صورت بروز آسیب یا عوارض ناخواسته، پزشک را مسئول نمی‌دانند. در واقع، برائت در لغت به‌معنای آزاد نمودن شخصی از تعهد، فاقد ضمان و مسئولیت، بری نمودن از خسارت‌ها و بی‌گناهی است.
ماده 495 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 در این خصوص تصریح می‌کند: «هرگاه پزشک در معالجاتی که انجام می‌دهد، موجب تلف یا صدمه بدنی گردد، ضامن دیه است؛ مگر آنکه عمل او مطابق مقررات پزشکی و موازین فنی باشد یا اینکه قبل از معالجه برائت گرفته باشد و مرتکب تقصیری هم نشود.»
تفاوت برائت‌نامه با رضایت‌نامه درمانی
اگرچه برخی این دو اصطلاح را مترادف می‌دانند، اما تفاوت‌های اساسی میان آنها وجود دارد:
رضایت‌نامه صرفاً به پزشک اجازه می‌دهد درمان را آغاز کند، اما در صورت بروز عوارض یا آسیب، پزشک همچنان مسئول است. برائت‌نامه علاوه‌بر رضایت به درمان، مسئولیت پزشک را در صورت عدم قصور و رعایت اصول علمی، از بین می‌برد.به‌عبارت‌دیگر، اگر پزشک فقط رضایت‌نامه اخذ کند و آسیبی به بیمار وارد شود، ضامن است؛ اما با اخذ برائت‌نامه، در صورت عدم تقصیر، مسئولیتی متوجه او نخواهد بود.
دلایل درخواست برائت‌نامه توسط پزشکان
پزشکان به‌دلایل مختلفی اقدام به اخذ برائت‌نامه می‌کنند، از جمله:
تغییر بار اثبات تقصیر: بدون برائت‌نامه، پزشک باید عدم تقصیر خود را اثبات کند، اما با اخذ برائت، این بیمار است که باید تقصیر پزشک را ثابت نماید.
کاهش نگرانی‌های حقوقی: برائت‌نامه به پزشکان اجازه می‌دهد با آرامش بیشتری به درمان بپردازند، بدون نگرانی از پیامدهای حقوقی عوارض احتمالی که خارج از کنترل آن‌هاست.
حمایت قانونی: قانون‌گذار در راستای حمایت از پزشکان، اخذ برائت‌نامه را تحت شرایطی ساقط‌کننده مسئولیت پزشک دانسته است.
البته، نکته مهمی که نباید فراموش کرد این است که حتی با وجود برائت‌نامه، اگر پزشک مرتکب قصور یا تقصیر شود و کاری خارج از موازین علمی و فنی انجام دهد، همچنان مسئول خواهد بود و برائت‌نامه قادر به سلب مسئولیت او نیست.
محتوای استاندارد یک برائت‌نامه پزشکی
آنچه در متن یک برائت‌نامه پزشکی درج می‌شود، اهمیت حقوقی فراوانی دارد و رعایت استانداردهای آن برای اعتبار این سند ضروری است. برخلاف تصور عموم، محتوای این فرم نمی‌تواند به دلخواه پزشک تنظیم شود و باید از اصول مشخصی پیروی کند.
بندهای اصلی و عبارات کلیدی
برائت‌نامه پزشکی استاندارد باید شامل موارد زیر باشد:
مشخصات کامل بیمار: نام و نام خانوادگی، نام پدر، محل سکونت و شماره تماس
مشخصات پزشک معالج: نام کامل و تخصص پزشک
شرح روشن اقدامات درمانی: توضیح دقیق عمل جراحی یا اقدام درمانی که قرار است انجام شود.
توضیح خطرات و عوارض احتمالی: ذکر پیامدهای احتمالی به زبان ساده
عبارت برائت: ذکر صریح برائت پزشک از مسئولیت در صورت بروز عوارض، مشروط بر رعایت اصول فنی و علمی
نکته مهم اینکه متن برائت‌نامه باید به زبانی ساده و روشن نوشته شود و از اصطلاحات تخصصی پزشکی که برای عموم قابل فهم نیست، استفاده نشود. در واقع، طبق قانون، نوشتار برائت‌نامه باید صریح بوده و مسائل و اصطلاحات پیچیده پزشکی که خارج از فهم عامه باشد، در آن قید نشود.
همچنین، ذکر موضوع باید معین و مشخص باشد؛ یعنی دقیقاً مشخص شود که عدم مسئولیت پزشک در قبال چه نوع خسارت احتمالی ناشی از درمان است که ممکن است بیمار متحمل آن شود.
موارد غیرقانونی در برائت‌نامه‌ها
مواردی که نباید در برائت‌نامه ذکر شود و وجود آنها باعث بطلان یا بی‌اعتباری برائت‌نامه می‌شود عبارتند از:
اخذ برائت نباید با زور و تهدید انجام شود. به‌عبارت‌دیگر، بیمار باید با رضایت کامل برائت‌نامه را امضا کند. به همین دلیل، اخذ برائت در شرایط اضطراری یا زمانی که بیمار در وضعیت وخیم است، جایز نیست.
از سوی دیگر، برائت‌نامه نباید مقید و مشروط به انجام شرط یا تعهد خاصی از طرف مریض باشد. یعنی نمی‌توان در برائت‌نامه ذکر کرد که بیمار در ازای انجام عمل جراحی متعهد به پرداخت مبلغی اضافه بر تعرفه یا انجام کاری شود.
نکته قابل توجه دیگر آن است که برائت‌نامه برای اقدامات غیرقانونی و غیراخلاقی مانند سقط جنین غیرقانونی معتبر نیست. بنابراین، اگر مفادی که لازم است در رضایت نامه پزشکی درج شود، در آن قید نگردد، این رضایت‌نامه فاقد اثر و اعتبار است، حتی اگر بیمار آن را امضا کرده باشد.
در آخرین نکته، باید توجه داشت که اخذ برائت از افراد مجنون و صغیر (نابالغ) باطل است و در این موارد باید برائت از ولی یا قیم قانونی آنها اخذ شود.
حقوق قانونی بیماران پس از امضای برائت‌نامه
بسیاری از بیماران تصور می‌کنند با امضای برائت‌نامه پزشکی، تمام حقوق قانونی خود را از دست می‌دهند. در واقع، این باور اشتباه یکی از دلایل اصلی عدم پیگیری شکایات پزشکی است. اما حقیقت چیز دیگری است.
شرایطی که حق شکایت همچنان محفوظ است
شکایت کیفری حق مسلم هر شخص است و امضای برائت‌نامه نمی‌تواند این حق اساسی را از بیماران سلب کند. اگرچه برائت‌نامه بار اثبات را تغییر می‌دهد، اما مانع طرح شکایت نمی‌شود. در این حالت، بیمار باید تقصیر پزشک را اثبات کند، درحالی‌که بدون برائت‌نامه، پزشک موظف است عدم تقصیر خود را ثابت نماید.
حتی در مواردی که برائت‌نامه به زور یا تهدید گرفته شده باشد، این سند اعتبار قانونی نخواهد داشت. همچنین، برائت‌نامه برای اقدامات غیرقانونی و غیراخلاقی اساساً فاقد اعتبار است و نمی‌تواند مانع پیگیری حقوقی شود.
قصور پزشکی و ارتباط آن با برائت‌نامه
نکته مهمی که باید درک شود این است که برائت‌نامه هرگز پوشش‌دهنده قصور پزشکی نیست. به‌عبارت‌دیگر، اگر پزشک در انجام عمل جراحی یا درمان، مرتکب قصور شود، برائت اخذ شده نمی‌تواند از مسئولیت او بکاهد.
طبق ماده 495 قانون مجازات اسلامی، فایده برائت‌نامه تنها زمانی است که پزشک مطابق موازین فنی و علمی عمل کرده باشد. حتی با وجود اخذ برائت، اگر پزشک مرتکب تقصیر شود، همچنان مسئول است و باید پاسخگوی عواقب آن باشد.
برائت‌نامه صرفاً عوارض طبیعی و احتمالی اقدامات درمانی را پوشش می‌دهد، نه خطاها و کوتاهی‌های پزشکی را. به همین دلیل، بیمار می‌تواند در صورت تشخیص قصور، با مراجعه به دادسرای جرایم پزشکی یا سازمان نظام پزشکی، شکایت خود را پیگیری کند.
نمونه‌های موفق شکایت علیرغم وجود برائت‌نامه
موارد متعددی وجود دارد که با وجود امضای برائت‌نامه، بیماران توانسته‌اند در دعاوی حقوقی علیه پزشکان پیروز شوند. اکثر این موارد مربوط‌به جایی است که کمیسیون‌های پزشکی قصور پزشک را تأیید کرده‌اند.
در مواردی که پزشک موازین علمی و فنی را رعایت نکرده، دستورات اشتباه داده، یا مهارت کافی برای انجام عمل نداشته است، حتی با وجود برائت‌نامه، دادگاه‌ها رأی به‌نفع بیماران داده‌اند. همچنین، درصورتی‌که پزشک از توضیح کامل خطرات و عوارض احتمالی خودداری کرده باشد، برائت‌نامه فاقد اعتبار قانونی محسوب می‌شود.
نکات حیاتی هنگام مواجهه با برائت‌نامه پزشکی
هنگامی که با برائت‌نامه پزشکی رو‌به‌رو می‌شویم، اغلب در شرایطی پراسترس قرار داریم که ممکن است تصمیم‌گیری منطقی را دشوار سازد. بااین‌حال، این لحظات حساس می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر حقوق قانونی ما داشته باشد. در ادامه، نکات حیاتی را بررسی می‌کنیم که باید هنگام مواجهه با این سند مهم به آنها توجه کنیم.
سؤالات ضروری قبل از امضا
پیش از امضای برائت‌نامه، پرسیدن سؤالات زیر می‌تواند از حقوق شما محافظت کند:
* دقیقاً چه اقدام درمانی قرار است انجام شود و چرا ضروری است؟
* خطرات و عوارض احتمالی این درمان چیست؟
* آیا روش‌های درمانی جایگزین وجود دارد؟
* در صورت بروز عوارض، چه اقداماتی انجام خواهد شد؟
به خاطر داشته باشید که رضایت‌نامه باید کاملاً آگاهانه باشد. اگر پزشک از توضیح کامل خطرات احتمالی خودداری کند، برائت‌نامه فاقد اعتبار قانونی خواهد بود. همچنین، امضای برائت‌نامه باید داوطلبانه باشد و هرگونه اجبار یا تهدید می‌تواند موجب بی‌اعتباری آن شود.
مشاوره حقوقی چه زمانی لازم است؟
در برخی شرایط، مشاوره با متخصص حقوقی یا پزشکی قانونی پیش از امضای برائت‌نامه ضروری است:
در مواردی که بیمار در وضعیت خاص قرار دارد، مانند افراد نابالغ، سالمندان دارای آلزایمر یا افرادی که هوشیاری کامل ندارند، مشاوره حقوقی اهمیت بیشتری می‌یابد. علاوه بر این، در مواردی که عمل جراحی خطرناک یا پیچیده است یا خانواده در مورد درمان اختلاف نظر دارند، مشاوره با متخصص پزشکی قانونی می‌تواند راهگشا باشد.
از سوی دیگر، بسیاری از بیمارستان‌ها برای تعیین تکلیف مواردی که تصمیم‌گیری در آنها دشوار است، از مشاوره پزشکان قانونی استفاده می‌کنند. این امر به‌ویژه در مواردی که تداخلی بین حقوق همسر، والدین یا فرزندان بیمار وجود دارد، ضروری است.
نتیجه‌گیری
برقراری تعادل بین اعتماد به پزشک و حفظ حقوق قانونی امری ظریف اما ضروری است. پزشکان برای انجام وظایف خود نیاز به اطمینان خاطر دارند، اما بیماران نیز حق دارند از حقوق قانونی خود آگاه باشند. بنابراین، بهترین رویکرد آن است که ضمن حفظ رابطه اعتماد با پزشک، از حقوق خود آگاه باشیم. به یاد داشته باشیم که حتی با وجود امضای برائت‌نامه، اگر پزشک در علم و عمل مرتکب قصور شود، همچنان مسئول است، حتی اگر برائت اخذ کرده باشد.
در نهایت، درک صحیح از ماهیت برائت‌نامه پزشکی و حقوق قانونی خود، می‌تواند به تجربه درمانی بهتر و آگاهانه‌تر منجر شود، بدون آنکه ارتباط اعتماد بین پزشک و بیمار آسیب ببیند. برائت‌نامه به‌معنای معافیت کامل پزشک از مسئولیت نیست، بلکه تنها برای خطرات طبیعی و غیرقابل پیش‌بینی کاربرد دارد. اگر پزشک مرتکب تقصیر یا تخلفی شود، بیمار می‌تواند با استناد به مدارک معتبر، علیرغم امضای برائت‌نامه، اقدام قانونی انجام دهد.
رعنا فرح لقا
رعنا فرح لقا
03 مهر 1404