مقدمه
در نظام حقوقی ایران، وقتی سخن از مسئولیت والدین نسبت‌به فرزندان مطرح می‌شود، دو مفهوم مهم و بنیادین به میان می‌آید: ولایت و حضانت. این دو واژه که در نگاه نخست ممکن است مشابه یا هم‌معنا به نظر برسند، در واقع هرکدام نقش و جایگاه خاص خود را دارند و بر جنبه‌های متفاوتی از رابطه والدین با فرزندان دلالت می‌کنند. تشخیص درست این مفاهیم، به‌ویژه در مواردی مانند طلاق والدین، فوت یکی از آن‌ها یا اختلاف بر سر نگهداری کودک، نقش بسیار مهمی در کاهش تنش‌ها و پیشگیری از بروز مشکلات قانونی دارد.
ولایت
براساس قوانین ایران، ولایت حقی است که به‌طور قهری و قانونی برای پدر و جد پدری در عرض یکدیگر در نظر گرفته شده‌است؛ به این معنا که هر دو هم‌زمان می‌توانند به امور کودک نظارت کنند. این حق دربرگیرنده تصمیم‌گیری در مورد مسائل اساسی و مهم کودک است؛ مواردی چون اداره اموال کودک، صدور اجازه خروج از کشور برای کودک زیر سن قانونی، صدور اجازه ازدواج برای فرزند دختر، تصمیم‌گیری در امور درمانی و سایر تصمیمات کلیدی در حوزه زندگی کودک، همگی در حیطه اختیار ولی قرار دارند. این اختیار به پدر یا جد پدری این امکان را می‌دهد که به‌عنوان ولی با در نظر گرفتن مصلحت کودک، مسیر کلی زندگی او را هدایت کنند. در مقابل، پرداخت نفقه کودک مسئولیتی مالی است که بر عهده ولی قرار گرفته و او را ملزم می‌کند تا رسیدن فرزند به سن قانونی هزینه‌های لازم برای نیازهای متعارف کودک شامل خوراک، پوشاک، مسکن، تحصیل، درمان و سایر موارد مورد نیاز فرزند را تأمین کند. اگرچه مادران نقش بسیار مهمی در پرورش و تربیت فرزندان دارند، اما قانون‌گذار در ایران، حق ولایت را به‌طور قهری به پدر و جد پدری داده است و پرداخت نفقه کودک را وظیفه پدر دانسته و در صورت فوت او، جد پدری یا دیگر اقربا باید آن را بر عهده بگیرند.
ولایت را می‌توان به نوعی مدیریت قانونی زندگی کودک دانست. این مدیریت ممکن است پس از فوت پدر نیز ادامه یابد؛ زیرا پدر می‌تواند با تنظیم وصیت‌نامه رسمی، شخصی را به‌عنوان وصی برای فرزندش تعیین کند تا پس از مرگ او، وظایف ولی را ادامه دهد. البته چنین وصایایی باید در قالب قانونی و رسمی تنظیم شده باشد و در مواردی نیز به تأیید دادگاه برسد. در صورت نبود پدر و جد پدری و یا احراز عدم صلاحیت ایشان در امر ولایت، دادگاه می‌تواند فردی را -معمولاً مادر- به‌عنوان قیم تعیین کند تا امور مربوط‌به ولایت را پیگیری نماید.
حضانت
حق حضانت اصطلاح دیگری است که در حقوق ایران به‌عنوان حق والدین در برابر کودک به‌کار می‌رود. حضانت بیشتر با زندگی روزمره کودک و نیازهای مستقیم و عاطفی او سر و کار دارد و به‌معنای نگهداری، مراقبت، پرورش و تربیت فرزند است و شامل وظایفی همچون تغذیه، پوشاک، بهداشت، آموزش ابتدایی، تأمین امنیت روحی و روانی و مراقبت‌های عاطفی کودک می‌شود. قانون ایران، حضانت را هم به‌عنوان یک حق و هم به‌عنوان یک تکلیف برای والدین در نظر گرفته است؛ یعنی والدین نه‌تنها حق نگهداری از فرزند را دارند، بلکه موظفند در چارچوب مصالح کودک، از او مراقبت کنند.
حضانت در مواردی که والدین از یکدیگر جدا شده‌اند یا یکی از آن‌ها فوت کرده است، به‌ویژه حساس‌تر می‌شود. مطابق با ماده 1169 قانون مدنی، حضانت کودک تا سن هفت سالگی به مادر سپرده می‌شود و پس از آن به پدر منتقل می‌گردد. بااین‌حال، اگر دادگاه تشخیص دهد که ادامه حضانت با یکی از والدین، به مصلحت کودک نیست، می‌تواند برخلاف ترتیب قانونی، حضانت را به والد دیگر یا حتی شخص ثالثی واگذار کند. این نکته اهمیت بسیار زیادی دارد؛ زیرا اصل بنیادین در حقوق کودک، رعایت مصلحت اوست و هرگونه تصمیمی در این حوزه باید بر همین اساس اتخاذ شود.
آثار متفاوت ولایت و حضانت
گاه ممکن است مادر حضانت فرزند را بر عهده داشته باشد، اما به‌دلیل نداشتن ولایت، نتواند در خصوص خروج کودک از کشور یا اداره اموال او تصمیم‌گیری کند. در چنین شرایطی، مادر برای انجام این امور، نیاز به رضایت کتبی ولی (پدر یا جد پدری) دارد و در صورت فقدان این رضایت، باید از دادگاه اجازه بگیرد. به همین دلیل است که در پرونده‌های طلاق، وکلای خانواده توصیه می‌کنند مادران برای جلوگیری از بروز مشکلات آینده، از پدر وکالت رسمی در امور مربوط‌به کودک دریافت کنند.
از سوی دیگر، حتی اگر حضانت فرزند به مادر سپرده شده‌باشد، باز هم مسئولیت مالی کودک بر عهده پدر باقی می‌ماند و مادر الزامی برای پرداخت نفقه ندارد؛ مگر اینکه داوطلبانه این مسئولیت را بپذیرد یا در مواردی خاص، دادگاه او را مکلف سازد. درصورتی‌که پدر از پرداخت نفقه خودداری کند، مادر می‌تواند به دادگاه مراجعه کرده و با ارائه مدارک لازم، نسبت‌به دریافت نفقه اقدام کند. این موضوع حتی ممکن است به طرح دعوای کیفری علیه پدر نیز منتهی شود.
نتیجه‌گیری
در پایان و در نتیجه موضوعاتی که ارائه گردید، باید گفت که حق ولایت و حق حضانت هرکدام مسئولیت‌ها و آثار حقوقی خاص خود را دارند. ولایت مفهومی است که با تصمیمات اساسی زندگی فرزند سر و کار دارد و در اختیار پدر و جد پدری است. حضانت مفهومی است که با تربیت و نگهداری روزمره کودک مرتبط است و در شرایطی خاص به مادر یا پدر سپرده می‌شود. این دو مفهوم باید به‌صورت مجزا اما هماهنگ با یکدیگر درک و اجرا شوند تا هم حقوق کودک به‌درستی رعایت شود و هم والدین بتوانند با آگاهی از تکالیف و حقوق خود، در مواقع اختلاف یا تغییر شرایط خانوادگی، با تصمیم‌گیری درست و قانونی، آینده‌ای امن‌تر و آرام‌تر برای فرزند خود رقم بزنند.
فریبا اقبالی
فریبا اقبالی
02 مهر 1404