مقدمه
وکالت تسخیری براساس قانون و با دستور دادگاه تعیین می‌شود و نهاد مستقلی به شمار نمی‌آید و در نظام قضایی ایران به‌منظور تضمین حق دفاع متهمان و حمایت از بزه‌دیدگانی که توان مالی انتخاب وکیل را ندارند یا مرتکب جرایم خاصی شده‌اند که تعیین وکیل تسخیری برای آن‌ها الزامی است، پیش‌بینی شده است. این نهاد با هدف ایجاد برابری در دادرسی‌های کیفری و جلوگیری از تضییع حقوق افراد بی‌بضاعت، دادگاه را موظف می‌کند تا در صورت احراز وجود شرایط لازم از جمله عدم تمکن مالی متهم، وکیلی از میان وکلای دادگستری برای متهم یا در موارد ضروری برای بزه‌دیده تعیین کند. وکیل تسخیری از نظر اختیارات و وظایف، تفاوتی با وکیل تعیینی ندارد و حق‌الوکاله وی توسط قوه قضائیه پرداخت می‌شود. این سازوکار حقوقی، علاوه‌بر تأمین عدالت قضایی، موجب ارتقای کیفیت دفاع و تضمین حقوق اساسی افراد در مراحل مختلف دادرسی کیفری از جمله مرحله بدوی و تجدیدنظر می‌شود. در این مقاله به بررسی دقیق تعریف، شرایط تعیین، وظایف، مزایا و محدودیت‌های وکالت تسخیری در دادرسی‌های کیفری پرداخته خواهد شد.
تعریف وکالت تسخیری:
در این نوع وکالت، دادگاه یا دادسرا برای فردی که توان مالی ندارد، وکیل تعیین می‌کند تا حق دفاع او تضمین شود. حق‌الوکاله این وکیل که از میان وکلای دادگستری انتخاب می‌شود، از محل اعتبارات قوه قضائیه پرداخت می‌شود.
حق درخواست و تعیین وکیل تسخیری:
متهم می‌تواند از دادگاه درخواست تعیین وکیل تسخیری نماید. دادگاه پس از احراز شروط لازم از جمله عدم تمکن مالی متهم، از بین وکلای حوزه قضایی مربوط یا نزدیک‌ترین حوزه قضایی، برای او وکیل تعیین می‌کند.
شرایط تحقق وکالت تسخیری:
ـ نداشتن تمکن مالی برای انتخاب وکیل: متهم یا بزه‌دیده‌ای که توان مالی برای گرفتن وکیل ندارد، می‌تواند از دادگاه درخواست وکیل تسخیری کند و دادگاه پس از احراز عدم تمکن مالی، برای او وکیل تعیین می‌کند.
ـ جرائم خاص: به استناد ماده 348 قانون آیین دادرسی کیفری، در جرائم موضوع بندهای (الف)، (ب)، (پ) و (ت) ماده (302) این قانون، جلسه رسیدگی بدون حضور وکیل متهم تشکیل نمی‌شود. چنانچه متهم، خود وکیل معرفی نکند یا وکیل او بدون اعلام عذر موجه در دادگاه حاضر نشود، تعیین وکیل تسخیری الزامی است.
افرادی که برای آن‌ها وکیل تسخیری تعیین می‌شود:
ـ متهمان بی‌بضاعت در پرونده‌های کیفری مهم
ـ بزه‌دیدگان فاقد تمکن مالی که حضور وکیل برای دفاع از آنان به تشخیص دادگاه ضروری باشد.
ـ متهمان در جرائم منافی عفت که حق امتناع از حضور یا معرفی وکیل دارند (دراین‌مورد استثناء وجود دارد).
مزایای تعیین وکیل تسخیری:
ـ تضمین حق دفاع و رعایت عدالت در دادرسی.
ـ جلوگیری از تضییع حقوق متهمان و بزه‌دیدگان بی‌بضاعت.
ـ حضور وکیل متخصص در پرونده‌های حساس و سنگین.
ـ حمایت قانونی از افراد ناتوان مالی و ایجاد برابری در روند دادرسی.
نقدهایی بر وکالت تسخیری:
محدودیت در انتخاب وکیل توسط خود متهم (وکیل از سوی دادگاه تعیین می‌شود و متهم حق انتخاب ندارد.).
امکان وجود تعارض منافع یا عدم بی‌طرفی وکیل در موارد خاص که ممکن است بر کیفیت دفاع اثر بگذارد (البته قانون موارد تعارض را مشخص کرده‌است).
گاهی وکیل تسخیری ممکن است به‌دلیل حجم بالای پرونده‌ها یا محدودیت منابع، نتواند دفاع کاملی ارائه دهد.
نکات مهم:
ـ در جرائم منافی عفت، متهم حق دارد از حضور یا معرفی وکیل امتناع کند.
ـ براساس تبصره 3 ماده 348 قانون آیین دادرسی کیفری، «تقاضای تغییر وکیل تسخیری از سوی متهم فقط برای یک بار قابل پذیرش است.» پس از استفاده از این فرصت توسط متهم، وکیل تسخیری قابل تغییر توسط متهم نیست، مگر در مواردی که بی‌طرفی وکیل به‌دلیل رابطه خویشاوندی یا منافع شخصی خدشه‌دار شود. اگر چنین رابطه‌ای وجود داشته باشد، دادگاه موظف است وکیل تسخیری دیگری را تعیین کند تا بی‌طرفی و امانت وکیل حفظ شود و حقوق متهم تضییع نگردد.
ـ تعیین وکیل تسخیری محدود به مرحله بدوی نیست و تا مراحل بعدی دادرسی ادامه دارد، مگر اینکه وکالت از وکیل سلب شود.
وکلای تسخیری برخلاف وکلای معاضدتی یا تعیینی، معمولاً فاقد قرارداد وکالت کتبی با متهم هستند و براساس دستور دادگاه و طبق قانون تعیین می‌شوند. حضور آن‌ها در جلسات دادرسی به‌منظور رعایت اصل تناظر و تکمیل تشریفات دادرسی الزامی است و وکیل تسخیری نماینده قانونی متهم محسوب می‌شود.
وظایف وکیل تسخیری:
وکیل تسخیری باید مانند یک وکیل تعیینی، پرونده را مطالعه کند، در جلسات دادرسی حضور فعال داشته باشد و دفاع شفاهی و کتبی خود را ارائه دهد. صرفاً ارائه لایحه یا مطالعه پرونده کافی نیست.
آیا متهم می‌تواند پس از تعیین وکیل تسخیری توسط دادگاه، وکیل دیگری انتخاب کند؟
پس از تعیین وکیل تسخیری توسط دادگاه، متهم می‌تواند وکیل دیگری به دادگاه معرفی کند و دراین‌صورت، وکالت تسخیری منتفی می‌شود. این موضوع براساس تبصره 2 ماده 348 قانون آیین دادرسی کیفری است. همچنین، براساس تبصره 3 این ماده، متهم می‌تواند صرفاً یک بار تقاضای تغییر وکیل تسخیری را مطرح کند.
اگر پس از معرفی وکیل تعیینی توسط متهم، آن وکیل استعفا دهد، وکالت وکیل تسخیری سابق به‌طور خودکار اعاده نمی‌شود و دادگاه باید دوباره وکیل تسخیری تعیین کند. البته تعیین مجدد همان وکیل تسخیری سابق بلامانع است.
بنابراین، حق انتخاب وکیل تعیینی پس از تعیین وکیل تسخیری وجود دارد، اما با معرفی وکیل تعیینی، وکالت تسخیری پایان می‌یابد و در صورت استعفای وکیل تعیینی، ممکن است مجدداً وکیل تسخیری تعیین گردد.
آیا وکیل تسخیری می‌تواند در مرحله تجدیدنظر نیز مداخله کند؟
وکیل تسخیری می‌تواند در مرحله تجدیدنظر نیز مداخله کند و به دفاع از متهم بپردازد، مشروط بر اینکه، عنوان وکالت از وی سلب نشده باشد. طبق رأی وحدت رویه شماره 3222 دیوان عالی کشور مورخ 1338/08/03، تعیین وکیل تسخیری بنابه تقاضای متهم برای دفاع از اتهام به‌طور کلی است و انحصار به مرحله بدوی ندارد. مادامی که عنوان وکالت از وکیل سلب نگردیده، می‌تواند در مراحل دیگر نیز به وظایف وکالتی خود عمل نماید. البته برخی نظرات قضایی معتقدند وکیل تسخیری موظف به دخالت در مرحله تجدیدنظر نیست، اما حق دارد در صورت تمایل، وکالت خود را ادامه دهد و لایحه دفاعیه ارائه کند. همچنین، در مرحله فرجام‌خواهی نیز با وجود اینکه قانون حضور وکیل را ضروری ندانسته و تعیین وکیل تسخیری برای محکوم‌علیه در مرحله بعد از صدور حکم الزامی نیست، علی‌رغم این موارد، وکیل تسخیری می‌تواند مداخله کند.
نتیجه‌گیری:
وکالت تسخیری که براساس قانون و به دستور دادگاه تعیین می‌شود و نهاد مستقلی نمی‌باشد، با فراهم کردن امکان دسترسی افراد فاقد تمکن مالی به وکیل متخصص، از تضییع حقوق متهمان و بزه‌دیدگان جلوگیری کرده و عدالت قضایی را تقویت می‌نماید. هرچند محدودیت‌هایی مانند عدم امکان انتخاب وکیل توسط متهم و فشار کاری وکلا ممکن است بر کیفیت دفاع تأثیرگذار باشد، اما اهمیت وکالت تسخیری در حفظ حقوق اساسی و تحقق دادرسی عادلانه انکارناپذیر است. همچنین، استمرار نقش وکیل تسخیری در مراحل تجدیدنظر و اعاده دادرسی، گواهی بر جایگاه ویژه این نهاد در نظام قضایی ایران است. بنابراین، ارتقاء کیفیت وکالت تسخیری و رفع چالش‌های موجود، گامی ضروری در جهت تحقق عدالت کیفری و حمایت از حقوق اقشار آسیب‌پذیر جامعه محسوب می‌شود.
زهرا نوریان
زهرا نوریان
03 شهریور 1404