مقدمه

یکی از چالش‌های حقوق کیفری در جوامع متکثر، چگونگی مدیریت تعارضات فرهنگی، قومی و مذهبی به‌گونه‌ای است که هم آزادی بیان را به رسمیت بشناسد و هم از بروز تنش و خشونت جلوگیری کند. ماده 499 مکرر قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) الحاقی 1399/10/24، با الهام از این ضرورت، به جرم‌انگاری توهین به اقوام ایرانی، ادیان الهی و مذاهب اسلامی پرداخته و سازوکاری کیفری در برابر این پدیده در نظر گرفته است.

مفهوم و ارکان جرم موضوع ماده 499 مکرر قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)

در این ماده، توهین با قصد ایجاد خشونت یا تنش در جامعه یا با علم به وقوع آن به قومیت‌های ایرانی، ادیان الهی و مذاهب اسلامی مشمول قانون اساسی، جرم‌انگاری شده است. از منظر حقوقی، این جرم دارای ارکان زیر است:

1. عنصر قانونی: ماده 499 مکرر به‌عنوان مبنای جرم‌انگاری، محدوده و مصادیق جرم را مشخص کرده است. تبصره 1 به صراحت، مفهوم «توهین» را به منابع قانونی پیشین ارجاع داده است که از شمول تفسیری برخوردارند.

2. عنصر مادی: انجام فعل توهین‌آمیز نسبت به گروه‌های هدف، خواه در قالب نوشتار، گفتار یا انتشار و خواه در محیط‌های حقیقی یا مجازی.

3. عنصر روانی: احراز سوء نیت عام (قصد توهین) و سوء نیت خاص (قصد ایجاد خشونت یا تنش در جامعه یا علم به وقوع آن) شرط تحقق این جرم است.

تشدید مجازات در شرایط خاص

براساس تبصره 2 ماده، چنانچه توهین:

ـ در قالب گروه مجرمانه سازمان‌یافته،

ـ توسط مأموران یا مستخدمان دولتی در حین انجام وظیفه،

ـ یا از طریق نطق عمومی یا رسانه‌ها و فضای مجازی انجام شود،

مجازات آن یک درجه تشدید می‌گردد. این امر بیانگر اهتمام قانون‌گذار بر پیشگیری از اثرگذاری گسترده و آسیب‌زای این اعمال بر بستر عمومی جامعه است.

جایگاه این جرم در نظام کیفری

مجازات در این ماده، بسته به تحقق یا عدم تحقق آثار خشونت یا تنش، از حبس و جزای نقدی درجه 5 یا 6 (مطابق با بندهای ماده 19 قانون مجازات اسلامی) تعیین شده است. این تنوع در مجازات، به دستگاه قضا اختیار لازم برای تطبیق مجازات با شدت عمل و آثار رفتاری را اعطا می‌کند.

نسبت این ماده با اصل آزادی بیان

در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران، آزادی بیان به‌عنوان یکی از حقوق بنیادین شهروندان در چارچوب قانون محترم شمرده شده است. با این حال، آزادی بیان حدی دارد که به نظم عمومی، امنیت ملی و کرامت گروه‌های مختلف آسیب نرساند. ماده 499 مکرر در تعادل‌بخشی میان این دو حوزه، با رویکردی پیش‌گیرانه، حدود آزادی را در قبال توهین‌های برهم‌زننده امنیت ترسیم کرده است.

نتیجه‌گیری

ماده 499 مکرر قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)، پاسخی به دغدغه‌های اجتماعی در حوزه همزیستی مسالمت‌آمیز اقوام، ادیان و مذاهب در کشور است. در دنیایی که نفرت‌پراکنی و شکاف‌های هویتی می‌تواند به سرعت گسترش یابد، چنین مقرراتی نه تنها ابزار کیفری مقابله با توهین است، بلکه هشداری برای پاس‌داشت احترام متقابل، انسجام ملی و جلوگیری از خشونت‌های احتمالی محسوب می‌شود. با این حال، اجرای دقیق و بدون افراط یا تفریط این ماده، نیازمند تفسیر سنجیده، رعایت اصول دادرسی عادلانه و آموزش حقوقی جامع در اجتماع است.

رضا رمضانی