مقدمه

حمله بمب‌افکن‌های آمریکایی در تاریخ یکم تیرماه 1404 برابر با 22 ژوئن June 2025 میلادی به تأسیسات هسته‌ای ایران شامل سه مرکز کلیدی غنی‌سازی اورانیوم ایران یعنی فردو، نطنز و سایت‌های هسته‌ای اصفهان، در خلال جنگ 12 روزه تحمیلی اسرائیل به ایران، رخ داد. این حمله که با چند فروند هواپیمای جنگنده B2 و تعدادی فروند هواپیمای جنگنده F22 و با استفاده از بمب‌های «سنگرشکن» GBU-57 (MOPs) و 30 فروند موشک کروز تاماهاوک از زیردریایی کلاس اوهایو نیروی دریایی آمریکا مستقر در دریای عرب و از فاصله 400 مایلی از خاک ایران انجام شد، از منظر حقوق بین‌الملل، ابعاد پیچیده و پیامد‌های حقوقی جدی دارد.

در این مقاله بناست به‌صورت کوتاه و اجمالی به بررسی اصل ممنوعیت توسل به زور (Principle of Prohibition of the Use of Force) که به‌عنوان یکی از اصول مندرج در منشور سازمان ملل متحد (Charter of the United Nations) و از اصول مهم و اساسی حقوق بین‌الملل است، در تحلیل حملات آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران، پرداخته شود.

گفتار اول: مفهوم و ماهیت اصل ممنوعیت توسل به زور

اصل ممنوعیت توسل به زور، یکی از اساسی‌ترین اصول حقوق بین‌الملل و از ارکان اصلی منشور ملل متحد است. این اصل به صراحت در بند 4 ماده 2 منشور ملل متحد به این ترتیب بیان شده است: «کلیه اعضا در روابط بین‌المللی خود از تحدید به زور یا استعمال آن علیه تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی هر مملکت و خواه به هر نحو دیگری که با مرام‌های ملل متحد متباین باشد، خودداری می‌نمایند.» بنا‌بر‌این، در این بند، منشور سازمان ملل متحد، صراحتاً هرگونه «تهدید به زور یا استفاده از زور علیه تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی هر کشور» را ممنوع می‌داند. اکثر تحلیلگران حقوق بین‌الملل نیز، حمله نظامی به تأسیسات هسته‌ای یک کشور را، به‌خصوص اگر این تأسیسات ماهیت صلح‌آمیز داشته باشند، نقض آشکار این اصل می‌دانند.

این اصل به‌عنوان یک قاعده آمره (Jus Cogens) در حقوق بین‌الملل شناخته می‌شود. به این معنا که هیچ کشوری نمی‌تواند از آن تخطی کند و هرگونه توافق یا عملی که با آن در تضاد باشد، باطل است. هدف اصلی این اصل، حفظ صلح و امنیت بین‌المللی و جلوگیری از جنگ‌های تجاوز‌کارانه است.

از نظر حقوق بین‌الملل، این اصل دو استثنا دارد.

اول: دفاع مشروع (self-defense):

ماده 51 منشور ملل متحد درخصوص حق دفاع مشروع بیان می‌دارد: «در‌صورت وقوع حمله مسلحانه علیه یک عضو ملل متحد تا زمانی که شورای امنیت اقدامات لازم برای حفظ صلح و امنیت بین‌المللی را به عمل آورد، هیچ‌یک از مقررات این منشور به حق ذاتی دفاع از خود خواه فردی یا دسته‌جمعی لطمه‌ای وارد نخواهد کرد. اعضا باید اقداماتی را که در اعمال این حق دفاع از خود به عمل می‌آورند فورا به شورای امنیت گزارش دهند.» بر اساس این ماده، درصورت وقوع حمله مسلحانه علیه یک عضو سازمان ملل متحد، آن کشور حق ذاتی دفاع فردی یا جمعی از خود را دارد تا زمانی که شورای امنیت (security council (united nations)) اقدامات لازم برای حفظ صلح و امنیت بین‌المللی را به عمل آورد.

برای تحقق این حق، باید وقوع حمله مسلحانه محرز باشد، دفاع مشروع ضرورت داشته باشد، یعنی امکان توسل به راه‌حل‌های مسالمت‌آمیز دیگری وجود نداشته باشد و میان عمل دفاعی و اقدام تجاوزکارانه تناسب برقرار باشد.

دوم: اجازه شورای امنیت سازمان ملل متحد:

ماده 42 منشور ملل متحد، در این مورد این‌گونه بیان می‌کند: «در‌صورتی که شورای امنیت تشخیص دهد که اقدامات پیش‌بینی شده در ماده 41 کافی نخواهد بود یا ثابت شده باشد که کافی نیست می‌تواند به وسیله نیرو‌های هوایی، دریایی یا زمینی به اقدامی که برای حفظ یا اعاده صلح و امنیت بین‌المللی ضروری است، مبادرت ورزد. این اقدام ممکن است مشتمل بر تظاهرات، محاصره و سایر عملیات نیرو‌های هوایی، دریایی یا زمینی اعضای ملل متحد باشد.» در نتیجه، شورای امنیت سازمان ملل متحد، می‌تواند درصورت تهدید صلح، نقض صلح یا عمل تجاوز‌کارانه، تصمیم به اقدامات اجباری از جمله توسل به زور بگیرد.

با توجه به توضیحات فوق، حملات نظامی بدون مجوز شورای امنیت یا عدم وجود دفاع مشروع، به‌عنوان «تجاوزگری» تلقی می‌شود که طبق نظر دادگاه نورنبرگ (Nuremberg Trials) نیز بزرگ‌ترین جنایت بین‌المللی است. از آنجا که آمریکا در معرض «حمله مسلحانه قریب‌الوقوع» از سوی ایران نبوده و مجوزی از شورای امنیت کسب نکرده است، «حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران» نقض آشکار این اصل بنیادین حقوق بین‌الملل محسوب می‌شود.

گفتار دوم: استدلال‌های آمریکا برای توجیه تهاجم به تأسیسات هسته‌ای ایران

ایالات متحده آمریکا در جهت توجیه حمله بمب‌افکن‌های خود به تأسیسات هسته‌ای ایران، قائل به این نظرات و استدلال‌هاست.

اول: دکترین دفاع مشروع پیش‌دستانه (pre-emptive strike)

یکی از استدلال‌های ایالات متحده آمریکا در توجیه تهاجم خود به تأسیسات هسته‌ای ایران، آن است که ایالات متحده تلاش می‌کند حمله خود را بر اساس مفهوم «دفاع مشروع پیش‌دستانه» توجیه کند، با این استدلال که برنامه هسته‌ای ایران (درصورت تصور توسعه سلاح هسته‌ای) تهدیدی قریب‌الوقوع برای منافع و امنیت ملی آمریکا یا متحدانش ایجاد می‌کند. لازم به توضیح است که این حق زمانی وجود دارد و یا به‌عبارتی، قابل دفاع خواهد بود که شروط مندرج در قضیه کارولاین (Caroline) را دارا باشد.

این شروط عبارتند از:

شرط اول اینکه، حمله قطعی قریب‌الوقوعی وجود داشته باشد.

شرط دوم اینکه، انجام دفاع برای چنین حمله قطعی و قریب‌الوقوعی ضرورت داشته باشد.

نهایتا، شرط سوم اینکه، فوریت وجود داشته باشد. به این عبارت که، هیچ فرصت دیگری برای کشوری که به زور متوسل می‌شود، وجود نداشته باشد.

دوم: دکترین دفاع پیش‌گیرانه (preventive self-defense)

در این مفهوم، یک دولت با ادعا به اینکه، با احتمال حمله مسلحانه از سوی یک دولت دیگر مواجه است، اقدام به یک حمله می‌کند. در مورد این مفهوم، نیازی به رعایت شروط سه‌گانه کارولاین نیست. از آنجایی که، هیچ‌کدام از سه شرط کارولاین درخصوص دولت ایران وجود نداشت، بنا‌بر‌این، تهاجمات ایالات متحده آمریکا به سایت‌ها و تأسیسات هسته‌ای ایران، دفاع پیش‌گیرانه تلقی نمی‌شود.

سوم: عدم کارآیی دیپلماسی

از ادعا‌های دیگر آمریکا این است که، راه‌حل‌های دیپلماتیک برای مهار برنامه هسته‌ای ایران به بن‌بست رسیده است و اقدام نظامی تنها راه باقیمانده برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای است. این استدلال نیز با توجه به اینکه، هر دو کشور در حال انجام مذاکرات و روابط دیپلماسی با یکدیگر بودند، قابل پذیرش نیست.

گفتار سوم: واکنش ایران و جامعه جهانی به تهاجمات آمریکا به تأسیسات هسته‌ای کشورمان

واکنش ایران:

ایران این حملات را «تجاوز نظامی» و «نقض فاحش منشور سازمان ملل متحد، قوانین بین‌المللی و معاهده منع اشاعه سلاح‌های هسته‌ای (NPT)» خوانده است. همچنین، ایران درخصوص میزان خسارات وارده ناشی از این حملات بیان داشته است که آسیب جدی به تأسیسات هسته‌ای کشورمان وارد نشده و هیچ آلودگی هسته‌ای نیز ثبت نشده است.

ایران علاوه بر اینکه حملات آمریکا را محکوم نمود، در شامگاه 2 تیر 1404 برابر با 23 ژوئن 2025 در «عملیات بشارت فتح» و با «رمز یا اباعبدالله الحسین (ع)»، پایگاه نظامی العدید آمریکا را در کشور قطر به‌عنوان بزرگ‌ترین پایگاه نظامی آمریکا در منطقه غرب آسیا مورد تهاجمات موشکی خود قرار داد.

واکنش جامعه جهانی:

به‌دنبال حملات غیرقانونی ایالات متحده در هم‌دستی با اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای کشورمان، بسیاری از کشور‌های جهان این اقدام را محکوم کردند. کشور‌های آمریکای لاتین و کشور‌هایی نظیر عربستان، قطر و سایر کشور‌های حاشیه خلیج فارس، در واکنش به حمله آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران، این اقدام را به‌شدت محکوم کرده و خواستار کاهش تنش‌ها در خاورمیانه شدند. به‌عنوان مثال و برگرفته از خبرگزاری ایرنا و به نقل از خبرگزاری رویترز (Reuters)، میگل دیاز کانل رئیس‌جمهور کوبا، در شبکه اجتماعی ایکس (X) نوشت: «ما بمباران تأسیسات هسته‌ای ایران توسط آمریکا را که مصداق تشدید تنش خطرناک در مناقشه خاورمیانه است، قویاً محکوم می‌کنیم. این تهاجم، نقض جدی منشور سازمان ملل و قوانین بین‌المللی است و بشریت را وارد بحرانی با تبعات غیر‌قابل جبران می‌کند.»

ایوان گیل وزیر خارجه ونزوئلا در تلگرام نوشت: «ونزوئلا تهاجم نظامی آمریکا به ایران را محکوم می‌کند و خواستار توقف فوری خصومت‌هاست. جمهوری بولیواری ونزوئلا این بمباران را که توسط ارتش آمریکا و به درخواست اسرائیل علیه تأسیسات هسته‌ای ایران از جمله در مجتمع‌های فردو، نطنز و اصفهان انجام شد، قاطعانه و شدیدا محکوم می‌کند.»

وزارت خارجه مکزیک نیز در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «این وزارت‌خانه خواستار گفت‌وگوی فوری دیپلماتیک برای صلح میان طرف‌ها در مناقشه خاورمیانه است. ما بر درخواست خود برای کاهش تنش در منطقه تأکید می‌کنیم.»

وزارت خارجه شیلی نیز اقدام آمریکا را محکوم و اعلام کرد که این اقدام تهدیدی جدی برای امنیت منطقه‌ای و بین‌المللی است.

گفتار چهارم: واکنش سازمان ملل متحد در محکومیت حملات آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران

کارشناسان سازمان ملل:

کارشناسان سازمان ملل متحد، این حملات و تهاجمات غیرقانونی را به صراحت محکوم کرده و آن را «نقض اساسی‌ترین قوانین نظم جهانی از سال 1945» (یعنی ممنوعیت استفاده تجاوز‌کارانه از نیروی نظامی و وظایف احترام به حاکمیت و عدم مداخله اجباری در امور سایر کشور‌ها) دانسته‌اند. آن‌ها همچنین، خاطرنشان کرده‌اند که حمله به تأسیسات هسته‌ای یک کشور می‌تواند باعث انتشار مواد رادیواکتیو همراه با پیامد‌های ویرانگر بر محیط زیست و حقوق بشر شود. علاوه بر این، کارشناسان هشدار داده‌اند که این حملات می‌تواند مسئولیت کیفری بین‌المللی برای رهبران سیاسی و نظامی ایالات متحده را به‌دنبال داشته باشد.

نکته قابل اشاره دیگر که مورد توجه کارشناسان سازمان ملل قرار گرفته است، آن است که، حمله نظامی به یک کشور دیگر بدون مجوز شورای امنیت سازمان ملل یا در دفاع مشروع مطابق با منشور ملل متحد، می‌تواند به‌عنوان «جرم تجاوز» در نظر گرفته شود. ممنوعیت تجاوزگری از اصول اساسی حقوق بین‌الملل از زمان پیمان بریاند-کلوگ (Kellogg-Briand Pact) یا «پاریس» (Paris) (1928) و بند 4 ماده 2 منشور سازمان ملل متحد است. هدف از شکل‌گیری پیمان مذکور، ممنوعیت جنگ به‌عنوان ابزاری برای حل مناقشات و اختلافات بین کشور‌های عضو است. تنها استثنای این پیمان، دفاع از خود برای یک کشور در برابر حملات کشوری دیگر بود.

دبیرکل سازمان ملل متحد (United Nations Secretariat):

معمولاً دبیرکل سازمان ملل متحد در چنین مواردی، بر ضرورت جلوگیری از تشدید تنش‌ها، پای‌بندی به تعهدات تحت منشور سازمان ملل و حل‌وفصل اختلافات از طریق دیپلماسی تأکید می‌کند. در مورد حمله آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران نیز، دبیرکل به صراحت بیان کرده است که «هیچ راه‌حل نظامی وجود ندارد و تنها مسیر پیش رو دیپلماسی است.»

شورای امنیت سازمان ملل متحد:

شورای امنیت مسئول اصلی حفظ صلح و امنیت در عرصه بین‌الملل است. هرگونه حمله نظامی بدون مجوز این شورا، به‌عنوان نقض صریح منشور تلقی می‌شود. درصورت وقوع چنین حملاتی، کشور مورد حمله می‌تواند از شورای امنیت درخواست تشکیل جلسه اضطراری و محکومیت این اقدام را داشته باشد. بنا‌بر‌این، به‌دنبال حملات ایالات متحده به تأسیسات هسته‌ای ایران، نشست اضطراری شورای امنیت در روز 22 ژوئن به وقت محلی در مقر سازمان ملل در نیویورک و به درخواست ایران برگزار شد.

به نقل از مشرق‌نیوز، امیرسعید ایروانی، سفیر و نماینده دائم ایران در سازمان ملل متحد، در این نشست بیان کرد: «تجاوزات ایالات متحده و رژیم اسرائیل نقضی آشکار و فاحش حقوق بین‌الملل است. این اقدامات ناقض اصل آمره منع تجاوز و نیز اصول بنیادین منشور ملل متحد، به‌ویژه بند 4 ماده 2 آن است که به‌طور صریح هرگونه تهدید یا توسل به زور علیه حاکمیت یا تمامیت ارضی هر عضو سازمان ملل را ممنوع کرده است. این اقدام غیرقانونی همچنین، ناقض منشور، اساس‌نامه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، قطعنامه‌های مربوطه کنفرانس عمومی آژانس، قطعنامه‌های شورای امنیت 487 (1981) و 2231 (2015) و نیز خود پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای است.»

سفیر ایران در سازمان ملل تأکید کرد: «ایران در چارچوب حق ذاتی و قانونی خود در دفاع مشروع به‌موجب ماده 51 منشور ملل متحد اقدام می‌کند. ما تمامی اقدامات لازم و مقتضی را برای حفاظت از مردم خود، حاکمیت ملی، تمامیت ارضی، منافع ملی و حیاتی و برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای‌مان، مطابق با حقوق بین‌الملل، اتخاذ خواهیم کرد.»

وی خطاب به شورای امنیت سازمان ملل گفت: «این شورا باید قاطعانه اقدام کند. سکوت، به معنای هم‌دستی در این جنایات خواهد بود. اگر این شورا از اقدام به محکومیت این تجاوز آشکار خودداری ورزد، داغ ننگ هم‌دستی، همان‌گونه که در قبال غزه باقی مانده، تا ابد بر پیشانی وجدان آن خواهد ماند.»

کشور‌های چین، روسیه و پاکستان در این نشست، ضمن محکومیت اقدامات اسرائیل و آمریکا، این اقدامات را ناقض منشور سازمان ملل متحد دانسته و از ادامه تنش‌ها در منطقه به‌شدت ابراز نگرانی کرده و خواستار بازگشت به مسیر دیپلماسی شدند.

نکته قابل توجه در نشست شورای امنیت، واکنش ایالات متحده و متحدانشان در توجیه حمله به ایران است. ایالات متحده در پاسخ به اعمال و اقدامات خود، این حملات را دفاع از شریک خود اسرائیل و حفظ منافع خود و کشور متحدشان دانسته‌اند.

دیگر متحدان ایالات متحده و اسرائیل از قبیل کشور‌های انگلیس و فرانسه، ضمن اینکه اقدام ایالات متحده و اسرائیل را محکوم نکردند، در مقابل، از ایران خواستار کاهش تنش‌ها و عدم انجام اقدامات تلافی‌جویانه شدند.

نتیجه‌گیری

به‌طور خلاصه، از منظر حقوق بین‌الملل و منشور سازمان ملل متحد، حمله بمب‌افکن‌های آمریکایی به تأسیسات هسته‌ای ایران (به‌ویژه آنکه این تأسیسات صلح‌آمیز و تحت نظارت آژانس بین‌المللی هسته‌ای نیز هستند)، به‌شدت به‌عنوان نقض آشکار اصل عدم توسل به زور در بند 4 ماده 2 منشور ملل متحد تلقی می‌شود. ادعای «دفاع پیشگیرانه» برای توجیه چنین حمله‌ای، مبنای حقوقی قوی در حقوق بین‌الملل ندارد و به‌طور عمومی، از سوی جامعه بین‌الملل پذیرفته نیست. این‌گونه اقدامات می‌توانند به بی‌ثباتی منطقه‌ای و جهانی منجر شده و رژیم عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای را تضعیف کنند. در چنین شرایطی، ایران حق دفاع مشروع از خود را طبق ماده 51 منشور ملل متحد خواهد داشت و جامعه جهانی و سازمان ملل نیز مسئولیت دارند که با این‌گونه اقدامات یک‌جانبه مقابله کنند.

همچنین، حمله بمب‌افکن‌های آمریکایی به تأسیسات هسته‌ای ایران، با محکومیت‌های بین‌المللی گسترده‌ای مواجه شده و به‌عنوان یک «تجاوز آشکار بین‌المللی» تلقی می‌شود.

در نهایت، این اقدام می‌تواند پیامد‌های حقوقی جدی برای کشور مهاجم داشته باشد و منجر به مسئولیت بین‌المللی آن کشور نیز شود.

مهناز حسین‌پور