خیانت در امانت، یکی از جرایم شناخته‌شده در قانون ایران است که به روابط اجتماعی، اخلاقی و اقتصادی مردم آسیب می‌زند. در این مقاله تلاش می‌کنیم به زبان ساده و قابل فهم، بررسی کنیم که خیانت در امانت چیست، چه شرایطی دارد، چه مجازاتی دارد و چطور می‌توان از آن پیشگیری کرد.
معنا و مفهوم خیانت در امانت:
امانت‌داری، یکی از صفات پسندیده اخلاقی است که تمامی مذاهب آسمانی پیروان خود را به رعایت آن سفارش کرده‌اند. زشتی نقص امانت نیز مورد تأیید پیامبران و اولیای دینی و معلمان اخلاق در تمامی ادوار قرار گرفته است؛ زیرا بقای زندگی اجتماعی و تداوم ارتباط سالم بین افراد جامعه مستلزم امانت‌داری آنان نسبت به اموال یکدیگر و اموال عمومی می‌باشد. در آیات متعددی از قرآن کریم، مردم به رعایت امانت و درستکاری در روابط اجتماعی با دیگر هم‌نوعان خود توصیه شده‌اند. از جمله، آیه 58 سوره نسا و آیه 37 سوره انفال.
برای درک خیانت در امانت، ابتدا باید بفهمیم امانت یعنی چه؟
امانت از ریشه «امن» و در معنای مصدری ضد خیانت و به معنای مورد اطمینان بودن به کار می‌رود و اسم هر چیزی است که انسان بر آن امین قرار داده شده است، چنانکه، امانت‌داری حالتی در انسان است که او را به حفظ حقوق دیگران برمی‌انگیزد و از تضییع یا تصرف در آن‌ها بازمی‌دارد.
امانت به چهار شکل می‌تواند اتفاق بیفتد:
1. امانت قانونی: یعنی مال به حکم قانون و با دستور مقام قضایی، به امانت گذاشته می‌شود. مثل سپردن مال طفل به قیم یا امین او.
2. امانت عرفی: حالتی از امانت است که مالی به حکم عرف یا بر حسب وظیفه، در دسترس کسی قرار بگیرد. مثل مالی که در دست شاگرد مغازه‌ای در امانت او می‌باشد.
3. امانت شرعی: حالتی است که مالی به حکم شرع نزد کسی به امانت گذاشته می‌شود. مثل مالی که گم شده و شخصی آن را پیدا می‌کند (مال لقطه).
4. امانت قراردادی: نوعی از امانت است که مالک یا متصرف قانونی، مالی را به‌موجب قرارداد (توافق) نزد شخصی به امانت می‌گذارد. مثل اینکه شخصی، گلدان خود را نزد همسایه‌اش به امانت می‌گذارد.
با توجه به تعاریف فوق، امانت به این چهار شکل صورت می‌گیرد و تنها مورد چهارم یعنی امانت قراردادی، موضوع بحث جرم خیانت در امانت قرار می‌گیرد و سه قسم دیگر بر حسب مورد، یا جرم نیست یا یک جرم خاص دیگر است و خیانت در امانت در آن‌ها محقق نمی‌شود.
تعریف خیانت در امانت از نگاه قانون مجازات اسلامی:
قانون‌گذار در ماده 674 قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) ضمن جرم‌انگاری خیانت در امانت، به نوعی آن را نیز تعریف و تشریح نموده است. خیانت در امانت، یعنی استعمال، تصاحب، تلف یا مفقود کردن مال امانی به ضرر مالک یا متصرف قانونی. در نگاهی ساده‌تر، وقتی کسی مالی (مثل پول، خودرو، سند یا هر چیز با‌ارزشی) را به دیگری می‌سپارد و از او می‌خواهد که از آن نگهداری کند، درواقع، امانتی را به او داده است. حال اگر آن فرد، برخلاف خواسته و انتظار صاحب مال، از امانت سوء استفاده کند، آن را استعمال کند، مفقود کند، تصاحب یا تلف (خراب) کند، به آن می‌گوییم «خیانت در امانت».
بررسی تفاوت جرم «خیانت در امانت» با برخی از جرایم مشابه
با توجه به اینکه مرزهای بسیار ظریفی بین خیانت در امانت و کلاهبرداری و سرقت وجود دارد، لذا به مقایسه بین این جرایم می‌پردازیم:
تفاوت خیانت در امانت با کلاهبرداری:
اولین تفاوت مهم بین این دو جرم، آن است که در کلاهبرداری برخلاف خیانت در امانت، مال‌باخته با اغفال و فریب و صحنه‌سازی متقلبانه که شخص کلاهبردار بدان متوصل می‌شود، مالش را به او می‌دهد. در حالی که در خیانت در امانت، شخص بدون فریب و صحنه‌سازی متقلبانه، مال را به امین می‌دهد.
دومین تفاوت مربوط به نتیجه مجرمانه در این دو جرم می‌باشد. در کلاهبرداری، انتفاع مجرم و یا شخص مورد نظر او شرط است. در حالی که در خیانت در امانت، این شرط وجود ندارد.
تفاوت خیانت در امانت با سرقت:
در سرقت، مال بدون رضایت ربوده می‌شود و حال آنکه، در خیانت در امانت چنین شرطی وجود ندارد. به‌عبارت‌دیگر، در سرقت، سارق خود به سراغ مال می‌رود. در حالی که در خیانت در امانت، مال‌باخته خود مال را به خائن در امانت تقدیم می‌کند.
ارکان جرم خیانت در امانت:
برای اینکه عملی خیانت در امانت محسوب شود، باید یکسری شرایط و ارکان داشته باشد:
1. وجود رابطه امانی:
شرط وقوع خیانت در امانت، وجود رابطه امانی است. (از ارکان جرم نیست، بلکه شرط وقوع آن است.) یعنی اگر رابطه امانی شکل نگرفته باشد، این جرم محقق نشده است. باید وصف سپردن موجود باشد و این سپردن، می‌تواند به‌صورت تبعی یا غیرمستقیم هم باشد. مثل اینکه، وقتی خانه‌ای را به امانت می‌دهی، به تبع آن، وسایل داخل خانه هم در امانت آن شخص هستند.
2. رفتار مجرمانه:
رفتار مجرمانه خیانت در امانت، به‌طور حصری یکی از چهار مصداق ذیل است:
اول: استعمال: یعنی امین حق استفاده نداشته و استفاده کرده باشد.
دوم: تصاحب کردن: یعنی برخورد مالکانه کردن. مثل فروختن، گرو گذاشتن و ...
سوم: تلف کردن: یعنی از بین بردن عمدی مال امانی، چه به‌صورت انجام کار (فعل) یا دریغ از انجام کار (ترک فعل). نکته حائز اهمیت در این موضوع، این است که اتلاف یعنی عاملی خارج از اراده شخص امین، اگر باعث تلف مال شود، امین مجرم تلقی نمی‌شود.
چهارم: مفقود کردن عمدی نه مفقود شدن.
3. موضوع جرم:
موضوع جرم خیانت در امانت، مال است. مال در جرم خیانت در امانت، تمثیلی است و اعم از مال منقول و غیرمنقول و وسیله تحصیل مال است.
لذا مواردی مثل اشیا و یا کالا و امتعه‌ای که شرعاً و قانوناً مالیت ندارند، مثل گوشت خوک، مشروبات الکلی، اسلحه غیرمجاز، موضوع این جرم قرار نمی‌گیرند و حتی این جرم در مال مشاع توسط شریک و در مورد اسرار چه شخصی چه حرفه‌ای محقق نمی‌شود.
4. نتیجه مجرمانه: اضرار به مالک یا متصرف قانونی:
بدین شرح که قصد و نیت مرتکب باید ضرر رساندن به مالک یا متصرف قانونی باشد. هرچند در عمل، این ضرر ادامه‌دار نباشد و مال به مالک یا متصرف قانونی برگردد.
عمدی بودن رفتار مرتکب در جرم خیانت در امانت:
خیانت در امانت، یک جرم عمدی است. لذا اگر امین بدون عمد و از روی تقصیر موجبات تلف یا مفقود شدن مال شود، مجرم شناخته نمی‌شود و این قصد اضرار به مالک یا متصرف قانونی وجود ندارد.
بر فرض مثال، اگر امین متوجه شود که میوه‌هایی که به او امانت داده شده است، در معرض خرابی هستند و آن‌ها را بفروشد یا مصرف کند و قیمت آن‌ها را برای مالک نگاه دارد، اینجا خیانت در امانت رخ نداده است؛ زیرا در این فرض، امین قصد اضرار به مالک میوه‌ها را نداشته است.
مجازات خیانت در امانت:
بر اساس ماده 674 قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات)، اگر کسی مالی را به‌عنوان امانت، اجاره، رهن، وکالت یا هر کار با‌اجرت یا بی‌اجرت به دیگری بدهد و آن فرد مال را تلف کند، مفقود کند، استعمال یا تصاحب کند، به حبس از سه ماه تا یک سال و شش ماه محکوم می‌شود.
آیا خیانت در امانت قابل گذشت است؟
با اصلاح ماده 104 قانون مجازات اسلامی و تصویب ماده 11 قانون کاهش مجازات حبس تعزیری، جرم خیانت در امانت در زمره جرایم قابل گذشت و با حیثیت خصوصی طبقه‌بندی شده است. بنابراین، بدون طرح شکایت از سوی شاکی خصوصی، دعوایی با عنوان خیانت در امانت در مراجع قضایی قابل طرح و رسیدگی نیست.
چگونه وقوع جرم خیانت در امانت را اثبات کنیم؟
از جمله ادله اثبات خیانت در امانت می‌توان به اقرار متهم، شهادت شهود و داشتن رسید (سند) و درصورت نبود این‌ها، ادای سوگند در موارد قانونی نام برد که تمامی این ادله باید موجب اقناع قاضی شوند.
چه راه‌هایی برای پیشگیری از خیانت در امانت وجود دارد؟
برای اینکه از بروز این جرم جلوگیری کنیم، بهتر است از سپردن مال به افراد ناشناس یا غیرقابل اعتماد خودداری کنیم.
درصورت امکان، امانت را کتبی ثبت کنیم. مثلاً با نوشتن یک قرارداد ساده یا گرفتن رسید.
مدارک سپردن مال را نگه داریم. مثلاً فیش واریز، چت‌های واتساپی یا پیامک.
اگر مال ارزش بالایی دارد، بهتر است به امانت سپردن مال در حضور شاهد یا با تنظیم قرارداد رسمی انجام شود.
چند مثال برای درک بهتر جرم خیانت در امانت:
1. به‌عنوان مثال، شخصی خودروی خود را به دوستش امانت می‌دهد و امین با سوء نیت و از روی عمد، خودرو را در مسیر سیل قرار می‌دهد.
2. شخصی چک خود را در نزد فردی به امانت می‌گذارد و بنا بر این بوده که بعداً این چک را مسترد کند. اما امین، چک امانی را به ضرر دارنده با مراجعه به بانک و دریافت گواهی عدم پرداخت و شکایت از صادرکننده وصول می‌کند.
3. شخصی جواهرآلات خود را به دوستش امانت می‌دهد تا در مراسمی استفاده کند؛ ولی امین با سوء نیت و از روی عمد، این جواهر را گم می‌کند.
تفاوت خیانت در امانت با عقود امانی:
در عقود امانی از جمله، ودیعه، وکالت، اجاره، عاریه و رهن، قانون‌گذار اگرچه به واژگان «امین» و «امانت» تصریح کرده است، ولی به خیانت در امانت هیچ اشاره‌ای نکرده است. به این دلیل که، خیانت در امانت، عمد را متبادر می‌کند و این در حالی است که ضمان خائن در عقود مذکور، معلق به عمد نبوده و تقصیر کفایت می‌کند. مثلاً اگر فردی صرفاً تأخیر در بازگرداندن مال داشته باشد و سوء نیتی ثابت نشود، ممکن است دادگاه فقط او را ملزم به بازگرداندن مال کند، ولی خیانت در امانت محسوب نشود. اما اگر سوء نیت و تصاحب ثابت شود، جرم خیانت در امانت واقع شده و مجازات دارد.
جمع‌بندی:
خیانت در امانت، جرمی است که ریشه در سوء استفاده از اعتماد دارد. این جرم می‌تواند به روابط شخصی، خانوادگی و شغلی آسیب بزند. شناخت دقیق این جرم، آگاهی از قوانین مربوط به آن و دقت در روابط مالی و اجتماعی، بهترین راه برای پیشگیری از آن است.
همیشه سعی کنید پیش از سپردن اموال ارزشمند به دیگران، اعتماد کافی، مدارک قانونی و شفافیت را رعایت کنید تا هم از مشکلات حقوقی جلوگیری شود و هم روابط انسانی با احترام و سلامت باقی بماند.
فاطمه یوسفی
فاطمه یوسفی
21 تیر 1404