مقدمه

جایگاه مهندس مشاور در قراردادهای پیمانکاری، بسیار مهم و اثرگذار بوده و یک حلقه واسطه بین پیمانکار و کارفرما محسوب می‌شود. به همین دلیل، بررسی حدود اختیارات و مسئولیت مهندس مشاور در یک پروژه حائز اهمیت می‌باشد.

این نوشتار به بررسی مسئولیت مهندس مشاور در یک قرارداد پیمان، بر اساس بخشنامه شماره 476645/1401 مورخ 1401/09/07 سازمان برنامه و بودجه با عنوان موافقتنامه و شرایط عمومی همسان قراردادهای خدمات مشاوره می‌پردازد.

الف- تعاریف

در بدو امر و در تعریف "مهندس مشاور" با استناد به مبحث اول مقررات ملی ایران چنین آمده است: "به مجموعه حقیقی یا حقوقی گفته می‌شود که کار طراحی، مطالعه و نظارت بر اجرای یک طرح عمرانی یا یک پروژه را از طرف کارفرما به ازای دریافت مبلغ قرارداد مربوطه به عهده می‌گیرد."

با این تعریف، به شرح مختصری از وظایف یک مهندس مشاور در پروژه خواهیم پرداخت. از جمله وظایف اصلی و مهم ایشان به موارد ذیل می‌توان اشاره نمود:

1- مطالعات مقدماتی

2- انجام مطالعات تفصیلی و تهیه اسناد مناقصه

3- انجام مناقصه و نظارت بر تنظیم و اجرای قرارداد

4- نظارت بر دوره بهره‌برداری و نگهداری

ب- التزام و مسئولیت مهندس مشاور به قرارداد

در ادامه با تعاریفی که ارائه شد، به مسئولیت قراردادی مهندس مشاور با استناد به مواد 8 و 26 از شرایط عمومی خدمات مشاور پرداخته خواهد شد.

با مطالعه مواد فوق‌الذکر، بررسی می‌گردد که آیا جنس تعهد مهندس مشاور از نوع تعهد به وسیله است یا نتیجه؟

برای شناخت مطلب باید بدانیم در تعهد به نتیجه، فرد خود را مکلف به حصول نتیجه می‌نماید مثل پیمانکار ساختمان، اما در تعهد به وسیله، فرد تعهد به انجام تلاش و دقت برای حصول نتیجه دارد و تعهد متعهد بر تلاش منتج به نتیجه است؛ نه تعهد به نتیجه.

فایده این بحث در جایی مشخص می‌شود که بدانیم در تعهد به وسیله و نتیجه با فرض تقصیر متعهد، خسارت قابل مطالبه می‌باشد. با این تفاوت که، در تعهد به نتیجه، اصل بر تقصیر متعهد است و بار اثباتی برای متعهدٌ‌له ندارد و متعهد برای فرار از خسارت می‌بایست عدم تقصیر خود را ثابت نماید. اما در تعهد به وسیله، اصل بر عدم تقصیر متعهد است و متعهدٌ‌له باید تقصیر وی را ثابت نماید.

1- بررسی ماده 8

مطابق با بند یک ماده 8 که چنین بیان می‌دارد: "مهندس مشاور باید خدمات موضوع این قرارداد را منطبق با اصول فنی و مهندسی و بر اساس استانداردهای تخصصی و اخلاق حرفه‌ای و با رعایت ملاحظات مالی و اقتصادی، طبق دستورالعمل‌های مربوط و با به‌کارگیری حداکثر مهارت و دقت، به وسیله کارکنانی که واجد صلاحیت تخصصی و حرفه‌ای هستند، انجام دهد و در مواردی که اظهارنظر به صلاحدید او واگذار شده است، منصفانه و بی‌طرفانه عمل کند." در ظاهر امر، به نظر می‌رسد که تعهد مهندس مشاور از نوع تعهد به وسیله باشد؛ چراکه تحقق و نتیجه امر را بر عهده مهندس مشاور قرار نداده است. بلکه صرفاً رعایت استانداردها و اخلاق حرفه‌ای را در تعهد ایشان قرار داده و درصورتی‌که این الزامات رعایت نگردد، منجر به جبران خسارات وارده به کارفرما خواهد شد و با پذیرش تعهد به وسیله، بار اثبات تقصیر مهندس مشاور بر عهده کارفرما می‌باشد.

2- بررسی ماده 26

مطابق بند یک از ماده مذکور، مهندس مشاور در قبال کارفرما و برای ارائه خدمات پیش‌بینی شده در قرارداد، مسئول می‌باشد. "بند 2-26- تأیید خدمات و یا تصویب مدارک و گزارش‌های مطالعات، محاسبات و یا طراحی‌های مهندس مشاور از سوی کارفرما، از مسئولیت‌های مهندس مشاور در رعایت استانداردها و اصول علمی و فنی نمی‌کاهد و در هر حال، مهندس مشاور مسئول و جوابگوی کاستی‌هایی است که به علت نقص کار او بعدها در کار مشاهده شود."

با توجه به عبارت ".... جوابگوی کاستی‌هایی که به علت نقص کار او بعدها در کار مشاهده شود"

با توجه به ماهیت خدماتی که مهندس مشاور ارائه می‌نماید، هدف کارفرما از انعقاد قرارداد با ایشان تحویل کار به‌صورت بی‌عیب و نقص و در نهایت حصول به مرحله راه‌اندازی و بهره‌برداری می‌باشد و از آنجا که متعهد نيل به نتيجه را تضمين كرده است، برخلاف ظاهر ماده 8، جنس تعهد مهندس مشاور را از نوع تعهد به نتیجه بیان نموده است.

اما با بررسی جایگاه هریک از مواد ذکر شده، می‌توان چنین گفت که میان دو ماده اختلافی در شناسایی جنس تعهد مهندس مشاور موجود نمی‌باشد. چراکه ماده 8، در موضوع رعایت دقت و کوشش مهندس مشاور تأکید داشته و موضوع ماده 26 در بیان حدود مسئولیت و تعهدات قراردادی ایشان می‌باشد. در نتیجه، تعهد به رعایت الزامات حرفه‌ای و دقت و کوشش از جانب مهندس مشاور در نهایت باید منتج به نتیجه مطلوب که همانا رسیدن به مرحله راه‌اندازی برای کارفرماست، گردد.

اثبات این امر با استناد به عبارت "بعدها" که در ذیل بند دو ماده 26 آمده است نیز محقق است؛ چراکه دامنه شرح کار و خدمات مهندس مشاور از طراحی تا نظارت بر دوره راه‌اندازی و نگهداری می‌تواند باشد. پس ممکن است در دوره راه‌اندازی یا نگهداری، نواقصی ایجاد شود که ناشی از تقصیر مهندس مشاور در دوره طراحی و یا تأییدات پس از آن باشد و مطابق نص ماده 26، مسئولیت کاستی‌های ایجاد شده بر عهده مهندس مشاور است و با توجه به توضیحی که درخصوص نتایج تعهد به نتیجه بیان گردید؛ بار اثبات عدم مسئولیت بر عهده مهندس مشاور می‌باشد.

نتیجه‌گیری

همان‌طور که بررسی گردید، تعهد مهندس مشاور از نوع تعهد به نتیجه بوده و از آنجا که موضوع تعهد انجام دادن كاري است که تحصيل آن به‌صورت تضمین شده شرط شده و مطلوب کارفرماست، لذا درصورت ایجاد هرگونه نقص و عیب، صرف اثبات رعایت دقت و تلاش هيچ منفعتي براي متعهد نداشته و باید عدم تقصیر خود را اثبات نموده و یا با استناد به فورس ماژور و قوه قاهره بار مسئولیت را از خود رفع نماید.

آزاده اسدنیا