مقدمه
قتل‌های ناموسی، به‌ویژه قتل دختران توسط پدران، یکی از چالش‌های عمده در جوامعی است که فرهنگ و سنت‌های محلی بر قوانین مدرن سایه افکنده‌اند. در ایران، این پدیده با وجود قوانین جزایی مدرن، همچنان به‌عنوان یک معضل اجتماعی مطرح است. قتل‌های ناموسی در ایران به شدت تحت تأثیر فرهنگ و سنت‌های اجتماعی قرار دارد. قوانین جزایی ایران، به‌ویژه در مورد قتل فرزند توسط پدر، معافیت‌هایی را برای پدران فراهم می‌کنند که این موضوع به تداوم این نوع خشونت کمک می‌کند. فرزندکشی می‌تواند به دلایل مختلفی از جمله مسائل اختلال در سلامت روان، تعارضات خانوادگی و عوامل اقتصادی رخ دهد. با این حال، باورهای فرهنگی و سنتی، اغلب رفتارها و نگرش‌های والدین را شکل می‌دهند و به‌طور قابل توجهی بر احتمال وقوع چنین اعمالی تأثیر می‌گذارند. این مقاله به بررسی نقش فرهنگ و سنت در وقوع این جرائم و تطبیق آن با قوانین جزایی ایران می‌پردازد.
فرهنگ و سنت: بستر شکل‌گیری قتل‌های ناموسی
در بسیاری از جوامع، به‌ویژه در مناطق سنتی، فرهنگ و سنت‌های محلی نقش تعیین‌کننده‌ای در تعریف هنجارهای اجتماعی ایفا می‌کنند. در این جوامع، "ناموس" به‌عنوان یک ارزش مقدس شناخته می‌شود و هرگونه رفتار خارج از چارچوب تعیین‌شده توسط جامعه، به‌عنوان تهدیدی برای حیثیت خانواده تلقی می‌گردد. این نگرش، به‌ویژه در مورد زنان و دختران، شدیدتر است و در مواردی منجر به خشونت‌های شدید، از جمله قتل می‌شود.
در ایران، با وجود پیشرفت‌های قانونی و اجتماعی، برخی مناطق همچنان تحت تأثیر فرهنگ‌های محلی قرار دارند که در آنها، حفظ آبروی خانواده به هر قیمتی، حتی به بهای جان یک فرد، توجیه‌پذیر تلقی می‌شود. این نگرش، در کنار ضعف آموزش و آگاهی‌های حقوقی، بستر مناسبی برای وقوع قتل‌های ناموسی فراهم می‌کند.
نگرش به زنان
در بسیاری از جوامع ایرانی، زنان به‌عنوان دارایی‌های خانوادگی تلقی می‌شوند و این نگرش باعث می‌شود که هرگونه رفتار غیرمتعارف از سوی زنان، به‌عنوان تهدیدی برای "ناموس" خانواده در نظر گرفته شود. هنجارهای فرهنگی اغلب نقش‌های جنسیتی سخت‌گیرانه‌ای را دیکته می‌کنند که در آن، دختران به‌عنوان دارایی دیده می‌شوند. این شیء‌سازی می‌تواند منجر به خشونت شود؛ زمانی که پدران احساس می‌کنند کنترل آنها تهدید شده است.
قتل‌های ناموسی
این نوع قتل‌ها به‌عنوان ابزاری برای حفظ "شرف" و "غیرت" مردان استفاده می‌شود. فرهنگ مردسالاری و سنت‌های عشیره‌ای به پدران این اجازه را می‌دهد که در صورت احساس تهدید به حیثیت خانوادگی، دست به اقداماتی از جمله قتل بزنند. در برخی فرهنگ‌ها، آبروی خانواده از اهمیت بالایی برخوردار است. پدران ممکن است برای بازگرداندن آبرو پس از تخلفات انجام شده توسط دختران، مانند روابط جنسی قبل از ازدواج یا نافرمانی، به اقدامات شدید متوسل شوند.
سنن اجدادی
در جوامع مختلف، سنت‌های عمیقاً ریشه‌دار ممکن است اقدامات تنبیهی شدید علیه کودکان نافرمان را توجیه یا حتی ستایش کنند، که این امر توجیهی نگران‌کننده برای فرزندکشی فراهم می‌کند.
هنجارهای مردسالار
قتل‌های افتخار، ریشه در سنت‌های پدرسالارانه دارد که در آن، رفتار زن مستقیماً بر افتخار خانواده تأثیر می‌گذارد.
رویکرد قوانین جزایی ایران
معافیت قانونی
طبق ماده 301 قانون مجازات اسلامی، پدر یا جد پدری که فرزند خود را به قتل برساند، قصاص نمی‌شود. این ماده قانونی به پدران این اطمینان را می‌دهد که عواقب جدی برای قتل فرزندان خود نخواهند داشت.
ماده 630 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات
این ماده به مردان اجازه می‌دهد که در صورت مشاهده زنا، همسر خود را در همان لحظه به قتل برسانند. این ماده قانونی، به مردان قدرت بیشتری می‌دهد و به نوعی به توجیه قتل‌های ناموسی کمک می‌کند.
عدم وجود قوانین حمایتی
نبود قوانین مؤثر و حمایتی برای زنان، به تداوم این نوع خشونت‌ها دامن می‌زند. در بسیاری از موارد، قاتلان به راحتی از مجازات معاف می‌شوند و این موضوع به تکرار این جنایات کمک می‌کند. در نظام جزایی ایران به تبع سیاست جنایی اسلام، پدر و جد پدری در قتل عمدی فرزند از معافیت در قصاص برخوردارند. افزایش آمار فرزندکشی در سیستم قضایی ایران و سایر کشورهای اسلامی که مجری این دیدگاهند، نشان داده که تعزیر صرف نتوانسته است در برخورد با این عمل مجرمانه، بازدارنده باشد. اندکی تأمّل در ریشه فقهی این معافیت، نشان می‌دهد که استثنای مذکور مطلق نبوده و در موارد خاص مانند قصد منجز قتل و یا قتل با سبق تصمیم می‌توان پدر را قصاص و یا در موارد فرزندکشی‌های حدودی یا حق‌اللهی، مانند قتل فرزند در حال محاربه و غیره وی را مستحق کیفر اعدام دانست.
تأثیر فرهنگ بر اجرای قوانین
اگرچه قوانین جزایی ایران به‌طور کلی با قتل‌های ناموسی(به‌خصوص در مواردی که مرتکب، پدر مقتول نباشد) برخورد می‌کنند، اما اجرای این قوانین در عمل با چالش‌هایی مواجه است. در بسیاری از موارد، فشارهای اجتماعی و فرهنگی باعث می‌شود که خانواده‌ها از پیگیری قانونی خودداری کنند یا حتی از مرتکب حمایت کنند. علاوه بر این، قضات نیز ممکن است تحت تأثیر فرهنگ محلی، مجازات مرتکب را تخفیف دهند. در برخی مناطق، قتل‌های ناموسی به‌عنوان یک امر "عادی" تلقی می‌شود و جامعه محلی نسبت به آن سکوت می‌کند. این سکوت، ناشی از ترس از طرد شدن یا از دست دادن حیثیت اجتماعی است. در چنین شرایطی، قوانین جزایی به تنهایی نمی‌توانند مانع وقوع این جرائم شوند.
راهکارهای پیشنهادی
برای مقابله با قتل‌های ناموسی، لازم است اقدامات فرهنگی و قانونی به‌طور همزمان انجام شود:
آموزش و آگاهی‌بخشی
افزایش آگاهی‌های حقوقی و اجتماعی در مورد حقوق زنان و دختران، به‌ویژه در مناطق سنتی، می‌تواند به کاهش این‌گونه جرائم کمک کند.
اصلاح قوانین
بازنگری در قوانین جزایی به منظور حذف مواردی که ممکن است به توجیه قتل‌های ناموسی منجر شود، ضروری است.
حمایت از قربانیان
ایجاد مراکز حمایتی برای زنان و دخترانی که در معرض خطر خشونت‌های ناموسی قرار دارند، می‌تواند به پیشگیری از وقوع این جرائم کمک کند.
تقویت نقش نهادهای مدنی
سازمان‌های غیردولتی و نهادهای مدنی می‌توانند با فعالیت‌های آموزشی و حمایتی، به تغییر نگرش‌های فرهنگی کمک کنند.
نتیجه‌گیری
ترکیب فرهنگ مردسالارانه و قوانین جزایی که به نفع مردان است، باعث می‌شود که قتل‌های ناموسی در ایران به یک پدیده شایع تبدیل شوند. برای مقابله با این مشکل، نیاز به تغییرات فرهنگی و اصلاحات قانونی اساسی وجود دارد. تلقی شایع و غلط سقوط مطلق کیفر قتل برای پدر یا جد پدری در هر نوع جرم از فرزندکشی باید اصلاح شود و مواردی که پدر یا جد پدری به قصاص یا کیفر اعدام محکوم می‌شوند باید احصا شود.
رعنا فرح‌لقا
رعنا فرح‌لقا
09 تیر 1404