مقدمه
یکی از جنبه‌های حساس و حیاتی در نظام حقوق خانواده، مسئله مهریه است که با فوت یکی از زوجین، ابعاد حقوقی پیچیده‌تری پیدا می‌کند. این مقاله به تفصیل به بررسی این موضوع می‌پردازد که آیا فوت زوج، تأثیری بر میزان مهریه زوجه دارد یا خیر و چرا در این حالت، قاعده تنصیف مهریه (نصف شدن) که در برخی موارد طلاق مطرح می‌شود، کاربردی ندارد.
مالکیت مطلق مهریه از لحظه عقد
مهریه، براساس قوانین فقهی و حقوقی ایران، با عقد نکاح به مالکیت زن درمی‌آید. این مالکیت، یک مالکیت کامل و بدون قید و شرط است، به این معنا که زن به محض جاری شدن صیغه عقد، مالک تمام مهریه‌ای می‌شود که در سند ازدواج تعیین شده است. این حق، یک تعهد مالی بر ذمه زوج است و جزئی از حقوق مالی زوجه محسوب می‌شود که هدف آن تأمین استقلال مالی و احترام به جایگاه زن در خانواده است.
بنابراین، با وقوع عقد، زن می‌تواند هر زمان که بخواهد، تمام مهریه خود را مطالبه کند، مگر اینکه مهریه حال نباشد (مانند مهریه اقساطی یا مؤجل). این مالکیت، با حیات زوج یا بقای زندگی زناشویی، گره نخورده است. پس، فوت زوج، هیچ خللی به اصل مالکیت زن بر مهریه وارد نمی‌کند. زن پس از فوت شوهر، همچنان مستحق دریافت تمام مهریه خود است. این حکم شامل هر نوع مهریه‌ای، اعم از عین معین مانند خانه یا کلی‌فی‌الذمه مانند تعداد مشخصی سکه می‌شود.
تمایز بنیادین: فوت در برابر طلاق پیش از نزدیکی
نکته اساسی که در این بحث باید به آن توجه ویژه شود، تفکیک میان فوت زوج و وقوع طلاق قبل از نزدیکی است. بسیاری به اشتباه گمان می‌کنند که باکره بودن زوجه در زمان فوت زوج، ممکن است منجر به نصف شدن مهریه شود. اما این تصور، برداشتی نادرست از قوانین مربوط به مهریه است.
قاعده تنصیف مهریه (نصف شدن مهریه) صرفا در یک حالت خاص اعمال می‌شود: زمانی که طلاق، قبل از وقوع نزدیکی (دخول) صورت گیرد. ماده 1092 قانون مدنی ایران به صراحت بیان می‌کند: "هرگاه شوهر قبل از نزدیکی زن خود را طلاق دهد، زن مستحق نصف مهریه خواهد بود و اگر مهریه عین معین باشد، نصف آن متعلق به زن خواهد بود."
فلسفه این قاعده در فقه و حقوق، جبران عدم امکان بهره‌مندی زوج از حقوق زناشویی در یک رابطه زناشویی ناتمام است. به عبارت دیگر، از آنجایی که در این حالت، زندگی مشترک آن‌گونه که شرع و عرف انتظار دارد، آغاز نشده، مرد نیز ملزم به پرداخت تمام مهریه نمی‌شود.
اما در مورد فوت زوج، این فلسفه کاملاً منتفی است. در صورت فوت زوج، زندگی مشترک به پایان رسیده و مرگ، عامل جدایی است، نه طلاق. در این حالت، مالکیت زن بر مهریه از همان لحظه عقد، به‌طور کامل و تثبیت‌شده، محقق شده است. بنابراین، چه زوجه در زمان فوت زوج باکره باشد و چه نباشد، مهریه او به‌صورت کامل و بدون هیچ کم‌وکاستی، قابل مطالبه خواهد بود.
جایگاه مهریه در ترکه زوج متوفی؛ دینی ممتاز بر اموال متوفی
پس از فوت زوج، مهریه زوجه به‌عنوان یک دین ممتاز بر عهده ترکه (اموال و دارایی‌های باقی‌مانده از متوفی) او قرار می‌گیرد. این بدان معناست که:
اولویت در پرداخت: پرداخت مهریه، مقدم بر تقسیم ارث بین ورثه است. ورثه تنها پس از کسر و پرداخت دیون متوفی، از جمله مهریه، می‌توانند سهم‌الارث خود را دریافت کنند.
مسئولیت ورثه: ورثه متوفی، تا سقف اموالی که از متوفی به ارث می‌برند، مسئول پرداخت دیون او، از جمله مهریه هستند. به عبارت دیگر، آن‌ها ملزم به پرداخت مهریه از اموال شخصی خود نیستند، مگر اینکه با توافق یا به دلیل تعهد قبلی، خود را مسئول پرداخت بدانند.
ضمانت‌اجرا: زوجه می‌تواند با مراجعه به مراجع قضایی یا اداره ثبت اسناد و املاک برای مطالبه مهریه خود از ترکه متوفی اقدام کند. در صورت عدم پرداخت، امکان توقیف اموال متوفی برای تأمین مهریه وجود دارد.
نکته: حتی اگر اموال متوفی برای پرداخت تمام دیون او (از جمله مهریه، بدهی‌ها و واجبات مالی دیگر) کافی نباشد، مهریه زوجه همچنان جزء دیون اولویت‌دار محسوب شده و تا جای ممکن از محل ترکه پرداخت خواهد شد.
نتیجه‌گیری
در مجموع، می‌توان قاطعانه بیان کرد که فوت زوج، هیچ تأثیری بر میزان مهریه زوجه ندارد. زوجه در هر شرایطی، حتی اگر در زمان فوت زوج دوشیزه باشد، مستحق دریافت تمام مهریه خود است. قاعده نصف شدن مهریه، انحصاراً مربوط به حالت طلاق قبل از نزدیکی است و نباید با فوت زوج اشتباه گرفته شود. مهریه زوجه پس از فوت شوهر، به عنوان یک دین ممتاز، از محل ترکه متوفی پرداخت خواهد شد و بر سهم‌الارث ورثه مقدم است. این حکم، از جمله حقوق بنیادین زن در نظام حقوقی ایران محسوب می‌شود که با هدف حمایت از حقوق مالی او در مواجهه با وقایع ناگهانی زندگی زناشویی وضع شده است.
با توجه به پیچیدگی‌های حقوقی و جزئیات مربوط به ترکه، دیون و ارث، همواره توصیه می‌شود که در چنین مواردی، با یک وکیل متخصص در امور خانواده و ارث مشورت کنید. وکیل می‌تواند شما را در مسیر قانونی صحیح راهنمایی کرده و از تضییع حقوق شما جلوگیری کند.
ساغر نوروزیان
ساغر نوروزیان
08 تیر 1404