مقدمه

مسئولیت مدنی پلتفرم‌های آنلاین (Liability of Online Platforms) یکی از مباحث پیچیده و چالش‌بر‌انگیز در حقوق مدرن و حقوق دیجیتال است. با توجه به رشد و گسترش روز‌افزون اقتصاد دیجیتال و نقش واسطه‌ای این پلتفرم‌ها در ارائه کالا و خدمات یا اشتراک‌گذاری محتوا، تعیین حدود مسئولیت آن‌ها در قبال خسارات وارده به کاربران یا اشخاص ثالث از اهمیت بالایی برخوردار است.

در این سطور، بناست پس از بیان مفهوم پلتفرم‌های آنلاین، برخی از موارد نقض تعهدات این پلتفرم‌ها و در نهایت، راهکار‌ها و رویکرد‌های حقوقی برای حل چالش‌ها و مسائل این پلتفرم‌ها، توضیح و شرح داده شوند.

گفتار اول: مفهوم پلتفرم آنلاین

در واژه‌نامه‌ها و فرهنگ‌های لغت، پلتفرم را به معنای سکو یا برآمدگی موجود در جایی مسطح ترجمه کرده‌اند که به‌طور معمول از چوب ساخته می‌شود و مردم هنگام گوش دادن به سخنرانی یا اجرا بر روی آن می‌ایستند. از دیگر معانی این واژه، برآمدگی موجود در سطحی صاف از زمین، فضا و محل گفتگو یا بحث و برنامه‌های سیاسی اعلام شده از سوی نامزد‌های سیاسی است. کلمه آنلاین (Online) را نیز در لغت به معنای متصل شدن یک رایانه یا دستگاه هوشمند به رایانه‌ها یا دستگاه‌های هوشمند دیگر، قابل دسترس بودن از طریق اینترنت، استفاده از رایانه برای ارتباط با رایانه‌ای دیگر یا اتصال یک رایانه به چند رایانه ترجمه کرده‌اند (Rochet, J. C. & Tirole, J. (2003). Platform Competition in two-sided Markets. Journal of the European Economic Association, 1 (4), 990- 1029).

بنا به آنچه که در فوق ذکر شد؛ پلتفرم آنلاین، محل و فضایی مبتنی بر رایانه‌های متصل به یکدیگر با استفاده از اینترنت است که شامل هـر فضایی است که استفاده از آن مستلزم وجود اتصال اینترنتی باشد. از جمله مثال‌های پلتفرم آنلاین، استفاده از موتور‌های جستجوی گوگل (google) و یاهو (yahoo) یا اپلیکیشن‌هایی مانند اسنپ (Snap)، تبسی (Tapsi)، دیوار و خدمات اشتراک‌گذاری محتوا در فضای اینترنت است.

سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (organization for Economic Cooperation and Development) یا (OECD) پلتفرم آنلاین را این‌گونه تعریف کرده است: پلتفرم آنلاین، خدماتی دیجیتال است که ارتباط (فعل و انفعال) بین دو یا چند کاربر مجزا و در عین حال وابسته به دیگر کاربران را تسهیل می‌کند. در حالی که این کاربران، از طریق اینترنت با هم در ارتباط هستند.

در حقوق ایران، تعابیری برای پلتفرم آنلاین در نظر گرفته شده است. در یک نگاه کلی، پلتفرم آنلاین زیر‌مجموعه رسانه‌های دیجیتال هستند. رسانه‌های دیجیتال به موجب تعریف ارائه شده در پورتال وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، رسانه‌هایی هستند که تبادل یا انتشار محتوا در آن‌ها تنها به کمک ابزار‌های مجهز به پردازشگر دیجیتال میسر باشد. از جمله رسانه‌های برخط مبتنی بر شبکه نظیر شبکه جهانی اینترنت، خدمات مخابراتی MMS و SMS یا سایر اشکال شبکه‌های تبادل داده مانند بلوتوث (blue tooth) و همچنین، رسانه‌های مبتنی بر حریم خصوصی اطلاعاتی از سوی کاربران، حامل‌های فیزیکی دیجیتال از قبیل بسته‌های نرم‌افزاری رسانه‌ای، بازی‌های رایانه‌ای و مانند آن. در حقوق ایران، واژه آنلاین را با عنوان «برخط» مورد استفاده قرار می‌دهند. از جمله، در ماده 66 قانون تجارت الکترونیکی ایران چنین آمده است: «به منظور حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان و تشویق رقابت‌های مشروع در بستر مبادلات الکترونیکی، استفاده از علائم تجاری به صورت نام دامنه (Domain Name) و یا هر نوع نمایش برخط (Online) علائم تجاری که موجب فریب یا‌ مشتبه‌ شدن طرف به اصالت کالا و خدمات شود، ممنوع و متخلف به مجازات مقرر در این‌ قانون خواهد رسید.»

گفتار دوم: موارد نقض تعهد در پلتفرم‌های آنلاین

پس از بیان و ذکر مفهوم پلتفرم آنلاین و پیش از بیان رویکرد‌ها و راهکار‌های حل چالش‌های این پلتفرم‌ها، در این گفتار، مواردی که معمولاً موجب نقض تعهد برای این پلتفرم‌های آنلاین می‌شوند، به اختصار بیان می‌شوند.

1. انتشار محتوای غیرقانونی:

پلتفرم‌های آنلاین معمولاً میزبان محتوای تولید شده توسط کاربران هستند؛ از قبیل پست‌ها، نظرات و ویدیو‌ها. ممکن است به واسطه یک پلتفرم برخط، محتوایی مجرمانه که باعث آزار و رنجش فرد و یا حتی عموم مردم جامعه شود، از قبیل افترا، توهین و نشر اکاذیب منتشر شود. دیگر مصداق مجرمانه‌ای که ممکن است از طریق پلتفرم‌های برخط منتشر شود، نقض حقوق مالکیت فکری، ادبی و صنعتی اشخاص است.

چالش اصلی در این زمینه، ایجاد و چگونگی برقرار کردن تعادل میان آزادی بیان و محدود کردن هر نوع محتوای مجرمانه است. در ایران، ایجاد تکلیف برای مدیران پلتفرم‌ها برای بازبینی و گزینش محتوا‌ها پیش از بارگذاری، به دلیل فرار مدیران از ریسک مسئولیت کیفری، ممکن است موجب کاهش تولید محتوا شود. در اتحادیه اروپا، قوانین جدیدی مانند "قانون خدمات دیجیتال (DSA)" پلتفرم‌ها را ملزم به اتخاذ رویه‌هایی برای حذف کالا‌های غیرقانونی و محتوای مضر می‌کند.

2. نقض حریم خصوصی:

حریم خصوصی قلمرو زندگی هر فرد دانسته شده است که نوعاً یا عرفاً و یا با اعلان قبلی انتظار دارد دیگران بدون رضایت وی به اطلاعات راجع به آن قلمرو دسترسی نداشته باشند یا به آن قلمرو وارد نشوند یا به آن قلمرو نگاه یا نظارت نکنند یا به هر صورت دیگری وی را در آن قلمرو مورد تعرض قرار ندهند (انصاری، باغر، 1387، حقوق ارتباط جمعی، تهران: انتشارات سمت: ص 134). آیین‌نامه اجرایی قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات، حریم خصوصی را قلمرویی از زندگی شخصی فرد معرفی کرده است که انتظار دارد دیگران بدون رضایت یا اعلام قبلی وی یا به حکم قانون یا مراجع قضایی آن را نقض نکنند؛ از قبیل حریم جسمانی، وارد شدن، نظاره کردن، شنود و دسترسی به اطلاعات شخصی فرد از طریق رایانه، تلفن همراه، نامه، منزل مسکونی، خودرو و آن قسمت از مکان‌های اجاره شده خصوصی نظیر هتل و کشتی، همچنین آنچه حسب قانون، فعالیت حرفه‌ای خصوصی هر شخص حقیقی و حقوقی محسوب می‌شود؛ از قبیل اسناد تجاری و اختراعات و اکتشافات.

پلتفرم‌ها ممکن است به دلیل نقض حریم خصوصی اطلاعات کاربران توسط خودشان یا توسط سایر کاربران مسئول شناخته شوند، به خصوص اگر فضای تسهیل‌کننده‌ای برای این نقض ایجاد کرده باشند.

3. نقض تعهدات فروشگاه‌های اینترنتی در ارائه کالا‌ها و خدمات

فروشگاه‌های اینترنتی (Online Stores) یا بازارگاه‌ها، واسطه بین فروشندگان و خریداران هستند که مسئولیت آن‌ها در قبال کالا‌های معیوب، تقلبی، یا خدمات نا‌مناسب می‌تواند مطرح شود. در حقوق ایران، حقوق مصرف‌کنندگان الکترونیکی ذیل قانون تجارت الکترونیکی و قانون حمایت از حقوق مصرف‌کننده 1388 محافظت می‌شود. در اتحادیه اروپا نیز قوانین مربوط به پلتفرم‌های آنلاین و فروشگاه‌های اینترنتی در حوزه مسئولیت مدنی تجدید شده‌اند. یکی از مهم‌ترین تکالیف قانونی پلتفرم‌ها در این زمینه، تأمین کالا یا خدمت از تأمین‌کنندگان دارای مجوز است.

پلتفرم‌های بزرگ ممکن است با کنترل بازار، مانع رقابت سالم شوند. نمونه‌هایی از شکایت‌های ضد انحصار‌طلبی، شکایت علیه شرکت‌هایی مانند گوگل و آمازون (amazon) هستند. قوانین ضد انحصار‌طلبی در پی جلوگیری از سوء‌استفاده پلتفرم‌ها از موقعیت قالبشان در بازار هستند.

گفتار سوم: راهکار‌ها و رویکرد‌های حقوقی حل چالش‌ها و مشکلات پلتفرم‌های آنلاین

برای برطرف کردن چالش‌ها و مشکلات حقوقی پلتفرم‌های آنلاین، رویکرد‌ها و راهکار‌های متفاوتی وجود دارد که متناسب با ساختار حقوقی، فرهنگی و اقتصادی هر منطقه تدوین می‌شوند. در ادامه و برای نمونه، به بررسی و مقایسه این رویکرد‌ها، به عنوان نمونه در کشور ایران و اتحادیه اروپا می‌پردازیم:

1. تنظیم قوانین و مقررات

در ایران، قوانینی مانند قانون جرایم رایانه‌ای، قانون تجارت الکترونیکی و طرح‌هایی مانند صیانت از فضای مجازی به صورت پراکنده به مسائل پلتفرم‌های آنلاین پرداخته‌اند. برخلاف قوانین مناطقی مثل اتحادیه اروپا، بیشتر این قوانین و مقررات ماهیت امنیتی و کنترلی دارند تا حمایتی یا توسعه‌ای.

در مقابل، در اتحادیه اروپا، قوانینی نظیر قانون خدمات دیجیتال (DSA) و قانون بازار‌های دیجیتال (DMA) از مهم‌ترین ابزار‌های جدید هستند. این قوانین به صراحت مسئولیت‌های پلتفرم‌ها را در مقابله با محتوای غیرقانونی، حفظ حقوق کاربران و رقابت عادلانه مشخص و معین می‌کنند. رویکرد قوانین تنظیمی اتحادیه اروپا مبتنی بر شفافیت، مسئولیت‌پذیری و حفاظت از حقوق مصرف‌کننده است.

2. تعیین مسئولیت برای پلتفرم‌ها

وضعیت مسئولیت پلتفرم‌ها در ایران، مبهم است و در بسیاری از موارد، پلتفرم مسئول مستقیم شناخته می‌شود. باید در نظر داشت که، این موضوع باعث افزایش ریسک حقوقی برای استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های فعال در حوزه فناوری شده است. این در حالی است که، در اتحادیه اروپا، پلتفرم‌ها مسئول حذف محتوای غیرقانونی هستند، اما در برابر محتوای کاربران به‌طور کامل مسئول شناخته نمی‌شوند، مگر آنکه، از غیرقانونی بودن آن آگاه باشند و اقدامی نکنند.

3. ساز‌و‌کار‌های حل‌وفصل اختلافات

در حقوق ایران، شکایات عمدتاً از طریق دادسرا‌های جرایم رایانه‌ای پیگیری می‌شوند و متأسفانه هنوز نهاد تخصصی مستقلی برای حل اختلافات دیجیتال به‌طور کامل، ایجاد نشده است. در مقابل، در اتحادیه اروپا، ساز‌و‌کار‌های مشخصی برای رسیدگی به شکایات کاربران وجود دارد و برخی پلتفرم‌ها موظف به ارائه فرآیند‌های شفاف داوری و میانجی‌گری داخلی هستند.

نتیجه‌گیری:

مسئولیت مدنی پلتفرم‌های آنلاین یک حوزه در حال تحول است که نیازمند توجه ویژه قانون‌گذاران و قضات برای ایجاد تعادل مناسب بین حمایت از کاربران و امکان رشد و نو‌آوری در اقتصاد دیجیتال است. از جمله موضوعاتی که در قرارداد‌های پلتفرم‌های آنلاین همواره باید مورد توجه قرار بگیرد، تعیین حدود مسئولیت طرفین این قرارداد‌ها بر اساس چالش‌ها و نقض تعهداتی است که ممکن است رخ دهد. نکته قابل ذکر در این مورد این است که، افزایش پیچیدگی این قرارداد‌ها و تنوع خدمات ارائه‌شده توسط پلتفرم‌ها، نیاز به تدوین قوانین و مقررات شفاف‌تر، دقیق‌تر و جامع‌تری در این حوزه را بیش از پیش ضروری می‌نماید. همچنین، توجه به توسعه فناوری‌های جدید برای تشخیص و پیشگیری از نقض تعهدات در محیط‌های آنلاین، می‌تواند به بهبود وضعیت حقوقی این قرارداد‌ها کمک کند.

مهناز حسین‌پور