مقدمه
تحولات پرشتاب فناوری، به‌ویژه در حوزه هوش مصنوعی (AI)، انقلابی در بسیاری از صنایع به‌وجود آورده است؛ از جمله در حوزه حقوق و وکالت. این سؤال اساسی مطرح می‌شود که آیا هوش مصنوعی می‌تواند روزی جایگزین وکلا شود یا صرفاً به عنوان ابزار کمکی در کنار آنان باقی خواهد ماند؟ این مقاله در پی تحلیل ظرفیت‌ها و محدودیت‌های هوش مصنوعی در عرصه وکالت است تا به پاسخ این سؤال برسد.
1-تعریف و قابلیت‌های هوش مصنوعی در حوزه حقوق
هوش مصنوعی به سیستمی اطلاق می‌شود که با الگوریتم‌ها و داده‌های بزرگ (Big Data) قادر است رفتارهای شبه‌انسانی مانند یادگیری، استدلال و تصمیم‌گیری را انجام دهد. در حوزه حقوق، کاربردهای AI شامل موارد ذیل است:
• تحلیل و پیش‌بینی نتیجه دعاوی با استفاده از داده‌های قضایی
• بررسی و مقایسه قراردادها و شناسایی خطرات حقوقی
• پاسخ‌گویی خودکار به سؤالات حقوقی ساده (چت‌بات‌ها)
• ترجمه و بررسی متون حقوقی در حوزه‌های بین‌المللی
2-نقاط قوت هوش مصنوعی در عرصه وکالت
• سرعت بالا در پردازش اطلاعات: هوش مصنوعی می‌تواند در چند ثانیه، هزاران صفحه سند را بررسی و نکات کلیدی آن را استخراج کند.
• کاهش خطای انسانی: با بهره‌گیری از الگوریتم‌های دقیق، خطاهای سهوی که گاهی در نگارش یا تحلیل حقوقی پیش می‌آید، کمتر رخ می‌دهد.
• کاهش هزینه خدمات حقوقی: با جایگزینی بخشی از فرآیندهای تکراری، خدمات حقوقی برای عموم ارزان‌تر می‌شود.
• دسترسی گسترده‌تر به خدمات حقوقی: شهروندانی که توان پرداخت حق‌الوکاله را ندارند، می‌توانند از ابزارهای هوش مصنوعی بهره‌مند شوند.
3-محدودیت‌ها و چالش‌های هوش مصنوعی در جایگزینی وکلا
• عدم درک عمیق از بستر اجتماعی و انسانی دعاوی: هوش مصنوعی فاقد فهم احساسی، اخلاقی و زمینه‌ای مسائل انسانی است؛ چیزی که در بسیاری از پرونده‌ها ضروری است.
• ناتوانی در اقناع قضات یا هیأت داوری: مهارت‌های بیانی، متقاعدسازی و تعامل انسانی، جزء جدایی‌ناپذیر از حرفه وکالت هستند که فعلاً از توان AI خارج است.
• مسئولیت‌پذیری حقوقی: وکلا در برابر موکل، دادگاه و نظام حقوقی مسئولیت حرفه‌ای دارند. در حال حاضر، امکان بار کردن مسئولیت حقوقی بر دوش یک سیستم هوشمند وجود ندارد.
• عدم قابلیت تشخیص مصادیق خاص و استثنائات عرفی: رویه قضایی، عرف حقوقی و جزئیات محلی، گاه با منطق صرف تطابق ندارند؛ هوش مصنوعی در این زمینه دچار ضعف است.
4-جایگاه قانونی هوش مصنوعی در وکالت
در بیشتر کشورها، از جمله ایران، شخصیت حقوقی و صلاحیت حرفه‌ای وکالت منحصر به انسان حقیقی و دارای پروانه وکالت است. هیچ مقرره‌ای فعلاً اجازه نمی‌دهد که یک سیستم هوشمند به طور مستقل به عنوان وکیل اقدام نماید. حتی در پیشرفته‌ترین نظام‌های حقوقی نیز AI صرفاً به‌عنوان دستیار وکیل یا مشاور کمکی در فرآیندهای حقوقی شناخته می‌شود.
5-آینده وکالت: تعامل یا جایگزینی؟
با توجه به روند توسعه فناوری، هوش مصنوعی به طور روزافزون در حال نفوذ به حرفه وکالت است، اما نه به عنوان جایگزین کامل، بلکه به عنوان تکمیل‌کننده مهارت‌های وکیل انسانی. آینده وکالت نه در حذف وکلا، بلکه در هم‌افزایی هوش انسانی و هوش مصنوعی است؛ جایی که وکیل با بهره‌گیری از ابزارهای هوشمند، دقت، سرعت و اثربخشی عملکرد خود را افزایش می‌دهد.
نتیجه‌گیری
هوش مصنوعی اگرچه توانسته است بخش‌هایی از فرآیندهای حقوقی را بهینه و خودکار کند، اما به‌لحاظ ماهوی، اخلاقی و حقوقی نمی‌تواند جایگزین وکیل شود. تصمیم‌گیری‌های حقوقی، به‌ویژه در دعاوی پیچیده، همچنان به درک انسانی، مهارت‌های بین‌فردی و احساس مسئولیت نیاز دارد. بنابراین، پاسخ به سؤال اصلی این مقاله، این است: نه، هوش مصنوعی نمی‌تواند جایگزین وکلا شود، اما می‌تواند بازوی توانمندی برای آنان باشد.
سمیه شهبازی دستجرده
سمیه شهبازی دستجرده
26 خرداد 1404