در هر جامعه‌ای، هر چقدر ایده‌پردازی و نوآوری بیشتر باشد، نیاز به حقوق مالکیت فکری بیشتر احساس می‌شود. حقوق مالکیت فکری در راستای حمایت و تشویق افراد نسبت به نوآفرینی و ابتکار، با قانون‌گذاری به مبتکرین و پدیدآورندگان آثار نو، این تضمین را می‌دهد که نقض حقوق آن‌ها نادیده گرفته نمی‌شود و اقدامات پیش‌گیرانه‌ی لازم و در صورت ارتکاب نقض حقوق، شیوه‌های تنبیهی و جبرانی متناسب را در قوانین لحاظ خواهد کرد.
یکی از این حقوق بسیار مهم که همواره بیم افشا و نقض آن می‌رود، اسرار تجاری است. البته اسرار تجاری و حساسیت آن‌ها، هنوز برای مردم ما جا نیفتاده است. اسرار تجاری یک نوع مال محسوب می‌شود و مال، آن چیزی است که دارای ارزش اقتصادی و قابل دادوستد باشد. دارنده‌ی سر می‌تواند اسرار خود را به شرکت‌ها یا مجموعه‌های دانش‌بنیان انتقال دهد و این سر را وارد روند تجاری بنماید تا در نهایت، به سود و منفعت برسد یا اینکه خودش مستقیماً از این اطلاعات در چرخه‌ی تولید و توزیع بهره ببرد.
این اسرار معمولاً در قالب اطلاعاتی از قبیل اطلاعات مهندسی، اقتصادی، فنی، علمی، تجاری یا مالی از جمله الگوها، نقشه‌ها، تکنیک‌ها، نرم‌افزار‌ها، فرمول‌ها، فهرست مشتریان، اسرار تولید و.... می‌باشد.
تعریف اسرار تجاری
تا قبل از تصویب قانون حمایت از مالکیت صنعتی در سال 1403 ما تعریف مشخصی از اسرار تجاری و مقررات مربوط به آن نداشته‌ایم. اما در قانون حمایت از مالکیت صنعتی اخیر، قانون‌گذار برای اولین بار، ضمن تعریف اسرار تجاری و ذکر مصادیقی تمثیلی از آن، مقرراتی را هم در این خصوص وضع نموده است.
در لغت، سر به معنای راز و آنچه که نهان است، تعریف شده است، اما در قانون حمایت از مالکیت صنعتی، اسرار تجاری (Trade Secret) به هر نوع اطلاعات تجاری گفته می‌شود که دارای ارزش اقتصادی مستقل بالقوه یا بالفعل یا ارزش رقابتی باشد و به سبب آنکه عموماً ناشناخته است و به سادگی و از طرق قانونی قابل دستیابی یا احراز نیست، دارنده قانونی، تدابیر متعارفی را برای حفظ محرمانگی آن‌ها ترتیب داده باشد.
ویژگی‌های اسرار تجاری
1- سری بودن اطلاعات
2- اطلاعات دارای ارزش اقتصادی باشد که این ارزش، می‌تواند بالقوه یا بالفعل باشد:
-ارزش بالقوه: یعنی آنکه، این اطلاعات محرمانه‌ی دارای ارزش اقتصادی، فعلاً روی کاغذ و در حد یک ایده می‌باشد و در هیچ جایی از آن به‌طور عملی استفاده نشده است.
-ارزش بالفعل: یعنی واقعاً در یک صنعت یا تولید محصولی به کار رفته باشد.
3- این اطلاعاتی که ارزش اقتصادی مستقل دارد، برای اینکه سر تجاری تلقی شوند، باید تدابیر معقولی جهت حفاظت از آن‌ها اتخاذ شود. تدابیر معقول مثل رمزگذاری کردن یا نصب دوربین و...
آثار زیان‌بار عدم حمایت از اسرار تجاری
در این بخش، به آثار زیان‌باری که عدم حمایت از اسرار تجاری در پی خواهد داشت، می‌پردازیم:
-لطمه به شهرت
-از بین رفتن مزیت رقابتی
-زایل شدن فرصت‌های تجاری
-از دست دادن مشتریان مؤثر و مهم
-از دست دادن فناوری‌های کلیدی
-از دست دادن سودآوری، از دست دادن سهامدار و از دست دادن کارکنان ارزشمند و حیاتی
طرق حمایت از اسرار تجاری در حقوق ایران
طرق حمایت از اسرار تجاری در نظام حقوقی ایران به شرح ذیل است:
حمایت‌های قراردادی
مهم‌ترین شیوه‌ی حمایت از اسرار تجاری، شیوه قراردادی است: استفاده از قرارداد التزام به عدم افشای اطلاعات یا قراردادهایی هم‌چون قراردادهای رازداری، عدم افشا، NDA، قراردادهای محدودکننده یا قراردادهای عدم رقابت، برای حفاظت از اسرار تجاری مثمر ثمر است. این قراردادها هم می‌توانند به صورت قراردادی مستقل تنظیم گردند یا اینکه ضمن قرارداد اصلی، در یک ماده به صورت یک شرط منعقد شود و در مفاد آن، ذکر می‌گردد که طرف قرارداد ملزم به رعایت رازداری یا عدم افشا است.
بهتر است در این قراردادها ما خودمان خسارت مشخصی را در صورت افشا و نقض قرارداد، پیش‌بینی کرده باشیم تا هم خاصیت بازدارندگی قرارداد رازداری حفظ شود و هم در صورت نقض محرمانگی، به راحتی و در زمانی اندک، مراحل قضایی و اثباتی طی شود.
حمایت از طریق قواعد مسوولیت مدنی
-در نظام حقوقی ما، شرایط مطالبه‌ی خسارت مطابق قانون مسوولیت مدنی، این است که شخص مرتکب تقصیر شده باشد، خسارت وارد کرده باشد و رابطه‌ی سببیت بین این دو وجود داشته باشد، که اثبات این موارد، در بعضی مواقع کار بسیار دشواری است.
حمایت از طریق قانون حمایت از مالکیت صنعتی
مطابق قانون حمایت از مالکیت صنعتی، تحصیل یا افشای اسرار تجاری متعلق به غیر بدون رضایت او، جرم است و مرتکب علاوه بر جبران خسارت و ضبط اموال و عوائد حاصل از جرم، به پرداخت جزای نقدی درجه پنج یا جزای نقدی معادل دو برابر خسارت وارد شده، هر کدام که بیشتر باشد، محکوم می‌شود.
همچنین، اگر مدعی نقض، طی اظهارنامه رسمی به شخص ناقض، اخطار دهد که فعالیت او مصداق نقض حقوق وی بوده و توقف فوری فعالیت نقض‌کننده را خواستار شود و با این وجود، شخص ناقض همچنان به فعالیت خود ادامه دهد، در صورت اثبات نقض، وی به پرداخت جریمه‌ای معادل سه برابر خسارات وارد شده از تاریخ ابلاغ اظهارنامه رسمی تا تاریخ صدور حکم، محکوم می‌شود.
حمایت از طریق قانون جرایم رایانه‌ای
در قانون جرایم رایانه‌ای نیز، هرکس به‌طور غیرمجاز به داده‌ها یا سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی که به وسیله تدابیر امنیتی حفاظت شده است، دسترسی یابد، به حبس از نود و یک روز تا یک سال یا جزای نقدی از پنج میلیون (5.000.000) ریال تا بیست میلیون (20.000.000) ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.
حمایت از طریق قانون تجارت الکترونیک:
در قانون تجارت الکترونیک هم قانون‌گذار به منظور حمایت از رقابت‌های مشروع و عادلانه در بستر مبادلات الکترونیکی، تحصیل غیرقانونی اسرار تجاری و اقتصادی بنگاه‌ها و مؤسسات برای خود و یا افشای آن برای اشخاص ثالث در محیط الکترونیکی را جرم دانسته و برای مرتکب حبس از شش ماه تا دو سال و نیم و جزای نقدی معادل پنجاه میلیون (50-000-000) ریال در نظر گرفته است.
به هر حال، نقض اسرار تجاری در حقوق ایران، جرم است و هیچ ابهامی در این خصوص وجود ندارد و قانون‌گذار با این حمایت‌ها به دارنده‌ی اسرار تجاری، این امکان قانونی را می‌دهد تا بتواند مانع از این شود که دیگران در مورد اطلاعات محرمانه تجاری او این سه اقدام را انجام دهند: افشای غیرمجاز، تصاحب غیرمجاز و استفاده غیرمجاز.
شیوه‌های نقض اسرار تجاری
-افشای اسرار تجاری بدون اذن مالک
-دستیابی/ تصاحب غیرمجاز
-دسترسی غیرمجاز یا تکثیر غیرمجاز اسناد، اشیا، مواد، محتویات فایل‌ها یا حامل‌های اسرار تجاری یا به هر آنچه اسرار تجاری از آن، قابل استنباط باشد.
-برداشتن اسناد یا حامل‌های اسرار، ارسال به ایمیل شخصی، مسترد نکردن مدارک و اسناد مربوط به اسرار تجاری.
-به حافظه سپردن و استفاده کردن از اسرار تجاری دیگران.
-عکس‌برداری کردن از مدارک، محیط‌ها یا هر آنچه که مرتبط با اسرار تجاری دیگران باشد.
حدود و استثناهای حمایت از اسرار تجاری
در دو مورد ذیل، نقض اسرار تجاری اتفاق نمی‌افتد:
1- در صورت وقوع مهندسی معکوس، البته زمانی این مهندسی معکوس معتبر است که:
-اسرار به‌طور قانونی در دسترس قرار گرفته باشد.
-منع قانونی یا قراردادی برای مهندسی معکوس، وجود نداشته باشد.
2- در صورت کشف مستقل، یعنی شخص بدون نقض اسرار تجاری دیگران، به‌طور مستقل و در نتیجه فعالیت‌های خود، اطلاعات را کسب نماید.
تکالیف مراجع رسمی در باب اسرار تجاری
-نهادهایی که به اسرار تجاری تحت عنوان مراجعی ذی‌صلاح جهت آزمایش یا اعطای مجوز دسترسی دارند، به‌عنوان مثال، مراجع ثبت مالکیت فکری یا مراجعی که افراد برای آن‌ها طرح‌هایی را اجرا می‌کنند، مکلف به محافظت از اسرار تجاری هستند و در صورت عدم رعایت محرمانگی اسرار تجاری، قانون حمایت از مالکیت صنعتی، به جبران خسارت و مجازات عامل افشا تصریح نموده است.
لازم به ذکر است حتی اگر موضوع رسیدگی دادگاه هم، سر تجاری باشد یا برخی از دلایل و مدارک یکی از طرفین، اسرار تجاری باشد، دادگاه بایستی به‌طور غیرعلنی رسیدگی خود را انجام دهد.
جمع‌بندی
در نهایت، آنچه که اسرار تجاری شما را تهدید و در معرض افشا قرار می‌دهد، یا کارکنان شرکت هستند که دست به افشای اسرار تجاری می‌زنند یا مدارک مربوطه را سرقت می‌کنند یا رقبای تجاری هستند که از طرق غیرمجاز، اسرار را به دست می‌آورند یا مشتریان و مصرف‌کنندگان هستند که مثلاً، کالا را خریداری کرده و مهندسی معکوس انجام می‌دهند. بنابراین، باید تدابیر معقولی جهت حفاظت از این اطلاعات محرمانه تجاری، اتخاذ کنید تا اطلاعات تجاری شما مشمول عنوان سر تجاری قرار بگیرد و بتوانید از حمایت قانونی در مسیر حفاظت از اسرار تجاری و حرفه‌ای خود، برخوردار شوید و یا به موجب قراردادهای التزام به عدم افشای اطلاعات، به نوعی اقدامات پیش‌گیرانه‌ای را جهت تضمین امنیت اسرار تجاری خود انجام دهید.
سمانه ارجمند راد
سمانه ارجمند راد
09 خرداد 1404