مقدمه:
حمایت حقوقی از کودکانی که به دلایل مختلف مجبور به کار می‌شوند، به‌ویژه در مواقعی که این کار منجر به سوءاستفاده جنسی یا هرگونه نقض دیگر حقوق کودک می‌شود، یک چالش بزرگ است که نیازمند اقداماتی جامع و بین‌المللی است. سوءاستفاده جنسی از کودکان کار یکی از شدیدترین و دردناک‌ترین اشکال نقض حقوق بشر است که بر بسیاری از جوامع تأثیرات منفی چشم‌گیری می‌گذارد. این نوع سوءاستفاده شامل بهره‌برداری جنسی از کودکان در زمینه‌های مختلف مانند فحشا، کارهای جنسی تجاری یا بهره‌برداری از کودکان برای تولید تصاویر و ویدئوهای جنسی است؛ بسیاری از کودکان کار، به دلیل شرایط تأسف‌بار اقتصادی و اجتماعی بسیار آسیب‌پذیر بوده و ناخواسته در معرض انواع سوءاستفاده‌ها قرار می‌گیرند که این نوع سوءاستفاده‌ها نه تنها از نظر اخلاقی غیرقابل قبول برشمرده می‌شود، بلکه از نظر حقوق بشر نیز شدیداً محکوم شده و متعاقباً سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان ملل متحد، یونیسف و سازمان جهانی کار به شدت بر مبارزه با این پدیده و حمایت از حقوق کودکان تأکید دارند. حال این سؤال پیش می‌آید که چه قوانینی برای محافظت از کودکان در برابر انواع سوءاستفاده بالاخص نوع جنسی در محیط کار وجود دارد؟ نقش دولت و سازمان‌های غیردولتی در کاهش این سوءاستفاده‌ها از کودکان کار چیست؟
بررسی مفهوم سوءاستفاده از کودکان کار:
همانطور که می‌دانیم، سوءاستفاده از کودکان کار به شرایطی اطلاق می‌شود که کودکان به صورت غیرقانونی یا اجباری در محیط‌های خطرناک و غیرانسانی به کار گرفته می‌شوند. سوءاستفاده از کودکان کار نه تنها یک مسئله غیراخلاقی و غیرانسانی است، بلکه به‌طور مستقیم بر جامعه و توسعه آن تأثیر منفی می‌گذارد. در بسیاری از کشورهای جهان، قوانین سختگیرانه‌ای برای مبارزه با این پدیده وجود دارد، اما در برخی مناطق، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه، این مشکل هنوز به‌طور گسترده‌ای حل نشده است. سازمان‌های جهانی مانند سازمان ملل متحد و سازمان جهانی کار (ILO) بر لزوم حذف کار کودک و بهبود شرایط زندگی و آموزشی برای کودکان تأکید دارند. این نوع سوءاستفاده می‌تواند اشکال مختلفی داشته باشد و پیامدهای جدی جسمی، روانی و اجتماعی برای کودکان به همراه داشته باشد.
۱. انواع سوءاستفاده از کودکان کار:
۱-۱- استثمار اقتصادی: که می‌تواند پرداخت دستمزد پایین یا عدم پرداخت حقوق و صرفاً در اختیار گذاشتن جای خواب یا یک وعده غذای گرم یا ساعات کاری طولانی و بدون استراحت باشد.
۱-۲- سوءاستفاده جسمی: کار در محیط‌های خطرناک و پرآسیب مانند معادن، کارگاه‌های صنعتی و بالتبع، تحمل شرایط سخت، مانند حمل بارهای سنگین یا کار در گرمای شدید.
۱-۳- سوءاستفاده روانی: توهین، تحقیر و تهدیدهای مداوم و بی‌توجهی به نیازهای عاطفی کودک.
۱-۴- سوءاستفاده جنسی: در برخی موارد، کودکان کار در معرض خشونت یا استثمار جنسی قرار می‌گیرند.
۱-۵- محرومیت از آموزش و رفاه: عدم دسترسی به آموزش و فرصت‌های توسعه فردی، محرومیت از خدمات بهداشتی و تغذیه مناسب.
۲. پیامدهای سوءاستفاده:
۲-۱- جسمی: سوءتغذیه، آسیب‌های جسمی، بیماری‌های ناشی از کار.
۲-۲- روانی: اضطراب، افسردگی و کاهش اعتماد به نفس.
۲-۳- آموزشی: محرومیت از تحصیل و آینده‌ای نامعلوم.
حمایت حقوقی از کودکان کار:
حمایت حقوقی از کودکان کار به معنای وضع، اجرای قوانین و سیاست‌هایی است که از حقوق کودکان در برابر هر نوع استثمار و سوءاستفاده مخصوصاً سوءاستفاده‌های جنسی محافظت می‌کند. این حمایت‌ها معمولاً در اسناد بین‌المللی، قوانین ملی و مقررات حقوق بشری مشخص شده‌اند. برای مقابله با این معضل، چندین چارچوب و ابزار حقوقی وجود دارد که می‌توانند حمایت از کودکان کار در برابر سوءاستفاده‌های جنسی را تضمین کنند:
۱. کنوانسیون‌های بین‌المللی:
۱-۱- کنوانسیون حقوق کودک (CRC): این کنوانسیون که توسط سازمان ملل متحد تصویب شده است، به حقوق کودکان در سرتاسر جهان توجه ویژه‌ای دارد. ماده ۳۲ این کنوانسیون تصریح می‌کند که کشورهای امضاکننده باید از کودکان در برابر هرگونه بهره‌کشی اقتصادی، از جمله کارهای سخت و خطرناک، محافظت کنند.
۱-۲- کنوانسیون سازمان بین‌المللی کار (ILO) شماره ۱۸۲ و ۱۳۸: این کنوانسیون به‌ویژه بر روی جلوگیری از بدترین اشکال کار کودک، از جمله سوءاستفاده‌های جنسی و بهره‌کشی‌های شدید و همچنین، تعیین حداقل سن اشتغال تأکید دارد.
۲. قوانین داخلی کشورها:
بسیاری از کشورها قوانین خاصی برای مقابله با کار کودکان و سوءاستفاده‌های جنسی از آن‌ها دارند. این قوانین معمولاً شامل مجازات‌های شدید برای کسانی است که در برابر حقوق کودکان مرتکب نقض قوانین از جمله سوءاستفاده جنسی می‌شوند.
در برخی از کشورها نیز قوانین کیفری و حقوق بشری برای حمایت از کودکان در برابر سوءاستفاده‌های جنسی به صورت خاصی وضع شده است و این قوانین ممکن است شامل مجازات برای آزار جنسی، بهره‌کشی جنسی و همچنین، کمک به خانواده‌ها و نهادهای اجتماعی برای حفاظت از کودکان باشد که به عنوان مثال، می‌توان به مواردی از قانون کار جمهوری اسلامی ایران اشاره کرد؛ از قبیل:
ماده ۷۹ که کار کودکان زیر ۱۵ سال ممنوع است و یا ماده ۸۰ که مقرر می‌دارد: افراد بین ۱۵ تا ۱۸ سال "کارگر نوجوان" محسوب می‌شوند و در بدو استخدام باید توسط سازمان تأمین اجتماعی مورد آزمایش‌های پزشکی قرار گیرند. همچنین، ماده ۸۳ که کارهای خطرناک، سخت و زیان‌آور برای افراد زیر ۱۸ سال را ممنوع نموده است.
علاوه بر این، قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب ۱۳۹۹ حمایت‌های حقوقی از کودکان در معرض آسیب را پیش‌بینی نموده است. به عنوان مثال، در ماده ۱۰ این قانون، حالت‌های مختلف سوءاستفاده یا آزار جنسی نسبت به کودکان و نوجوانان، جرم‌انگاری شده و مجازات‌های این اعمال مجرمانه تعیین گردیده است.
۳- مؤسسات و سازمان‌های حمایتی:
سازمان‌هایی مانند یونیسف، کمیته صلیب سرخ و سازمان‌های غیردولتی محلی و بین‌المللی و بعضاً سازمان‌های مردم‌نهاد همگی تمهیداتی برای کمک به کودکان کار در نظر دارند و این سازمان‌ها از طریق حمایت‌های آموزشی، روانی، حقوقی و اجتماعی به کودکان کار کمک می‌کنند تا از شرایط سخت کاری و انواع سوءاستفاده‌ها بالاخص جنسی رهایی یابند و بتوانند زندگی طبیعی و بدون ناهنجاری را در آینده تجربه نمایند.
۴- کمک‌های حقوقی:
ارائه مشاوره‌های حقوقی به خانواده‌ها و کودکان کار، به‌ویژه در موقعیت‌هایی که ممکن است در معرض سوءاستفاده‌های مختلف حتی جنسی قرار گیرند، ضروری و از ارکان جدایی‌ناپذیر حمایت قانونی و فرهنگی است. این خدمات می‌تواند شامل وکالت برای پیگیری قضایی پرونده‌های سوءاستفاده جنسی و تلاش برای اخذ عدالت از طریق دادگاه‌ها و مراجع قانونی باشد.
۵- آموزش و آگاهی‌رسانی:
ایجاد آگاهی در سطح جامعه به‌ویژه به کودکان کار درباره حقوقشان و خطرات احتمالی ناشی از سوءاستفاده‌ها می‌تواند نقش مهمی در پیشگیری از این نوع آسیب‌ها ایفا کند. همچنین، آموزش کودکانی که در معرض خطر قرار دارند، به شناسایی و گزارش سوءاستفاده‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
درنتیجه، حمایت حقوقی برای ممانعت از سوءاستفاده‌ها از کودکان کار، نیازمند همکاری میان نهادهای بین‌المللی، ملی و محلی است تا از حقوق کودکان حفاظت و شرایطی ایمن برای آن‌ها فراهم شود.
راهکارهای اجرایی و حمایتی:
۱- نظارت دولتی: بازرسی‌های منظم از محیط‌های کاری برای جلوگیری از تخلفات.
۲- تشکیل نهادهای حمایتی: سازمان بهزیستی، وزارت کار و سازمان‌های مردم‌نهاد که همگی می‌توانند نقش مؤثری در حمایت از حقوق کودکان داشته باشند.
۳- مشاوره و آموزش حقوقی: آگاهی‌رسانی به خانواده‌ها و کودکان کار در مورد حقوق خود.
۴- مجازات متخلفان: برخورد قانونی شدید با کارفرمایان متخلف و قاچاقچیان کودکان و اطلاع‌رسانی صحیح و جامع در این خصوص تا هم باعث عبرت دیگران شود و هم مرهمی بر دل رنجیده کودکان آسیب‌دیده باشد.
چالش‌های موجود در حمایت حقوقی:
۱- فقر اقتصادی: خانواده‌ها به دلیل نیاز مالی و شرایط اقتصادی اسف‌بارشان، کودکان خود را به کار می‌گمارند و آنچه در گام نخست برایشان حائز اهمیت است، درآمد این کودکان و تأمین نیازهای اقتصادی خانواده است.
۲- نقص در اجرای قوانین: عدم اجرای قوانین هیچ ضمانت اجرایی ندارد. عدم نظارت کافی و ضعف در اجرای قانون، همگی ما را به سمتی سوق می‌دهند که شاهد اجرای ناقص و بی‌ثمر قوانین باشیم.
۳- نبود آگاهی حقوقی: بسیاری از خانواده‌ها از حقوق خود بی‌خبرند و دلیل عمده این بی‌خبری، علاوه بر بی‌سوادی ایشان، می‌تواند هزینه‌های سنگین و گزاف دریافت مشاوره‌های حقوقی باشد.
جمع‌بندی:
حمایت حقوقی از کودکان کار مستلزم اجرای دقیق قوانین، همکاری نهادهای دولتی و بین‌المللی و مشارکت فعالین جامعه مدنی است. با ایجاد فرصت‌های شغلی برای والدین، ارائه خدمات آموزشی و مراقبتی و افزایش نظارت‌های قانونی، می‌توان گام‌های مؤثری برای کاهش سوءاستفاده از کودکان کار برداشت.
معصومه تاجیک
معصومه تاجیک
08 اردیبهشت 1404