مقدمه:
یکی از مباحث مهم در حقوق کیفری، مسئله مسوولیت کیفری و آثار آن در مورد افراد نابالغ است. در نظام حقوقی ایران، به‌طور ویژه در قانون مجازات اسلامی، برای حفظ حقوق افراد نابالغ، مقررات خاصی پیش‌بینی شده است. این مقررات به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که نه‌تنها از نابالغین در برابر سوء استفاده‌های احتمالی محافظت می‌کنند، بلکه ضمانت‌هایی را برای جلوگیری از استفاده نادرست از آن‌ها برای ارتکاب جرم نیز ایجاد می‌کنند. یکی از مهم‌ترین نکات در این زمینه، موضوع مسوولیت کیفری اشخاصی است که از فرد نابالغ به عنوان وسیله ارتکاب جرم استفاده می‌کنند یا در ارتکاب جرم نابالغین معاونت می‌کنند.
در این مقاله، به بررسی ابعاد مختلف ماده قانونی مربوط به استفاده از فرد نابالغ به‌عنوان وسیله ارتکاب جرم و معاونت در ارتکاب جرم فرد نابالغ خواهیم پرداخت. در این راستا، ابتدا مفهوم نابالغ، مسوولیت کیفری افراد نابالغ و مقررات مرتبط با آن بررسی می‌شود. سپس به تشریح مجازات‌هایی که در قانون برای کسانی که از نابالغین در ارتکاب جرم استفاده می‌کنند و یا در ارتکاب جرم آنان معاونت می‌کنند، پیش‌بینی شده است، پرداخته خواهد شد.
۱- مفهوم نابالغ و ویژگی‌های حقوقی آن:
قبل از بررسی مسوولیت کیفری افراد نابالغ، ضروری است که مفهوم نابالغ در حقوق کیفری روشن شود. در نظام حقوقی ایران، نابالغ به فردی اطلاق می‌شود که به سن قانونی بلوغ نرسیده است. طبق ماده ۱۴۷ قانون مجازات اسلامی،، سن بلوغ برای پسران ۱۵ سال قمری و برای دختران ۹ سال قمری است. این سن برای تشخیص بلوغ در جنبه‌های مختلف حقوقی و کیفری، از جمله مسوولیت کیفری، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در خصوص مسوولیت کیفری، باید توجه داشت که طبق ماده ۱۴۶ قانون مجازات اسلامی، افراد نابالغ مسوولیت کیفری ندارند. به‌طور کلی، نظام حقوقی ایران در مورد افراد نابالغ رویکردی حمایت‌گرایانه دارد و برای آنان به تصریح ماده ۱۴۸ قانون مجازات اسلامی، اقدامات تأمینی و تربیتی در نظر گرفته است. بنابراین، در صورت ارتکاب رفتاره مجرمانه توسط افراد نابالغ، حسب مورد، اقدامات تأمینی و تربیتی مقرر در ماده ۸۸ قانون مجازات اسلامی در خصوص آن‌ها اعمال می‌شود.
۲- استفاده از فرد نابالغ به‌عنوان وسیله ارتکاب جرم:
در بسیاری از جرایم، ممکن است فردی نابالغ به‌عنوان وسیله‌ای برای ارتکاب جرم مورد استفاده قرار گیرد. در این‌گونه موارد، افراد بزرگ‌سال یا کسانی که از نابالغ برای ارتکاب جرم استفاده می‌کنند، مسوولیت کیفری سنگینی خواهند داشت.
ماده 128 قانون مجازات اسلامی، این نکته را بیان می‌کند که هر‌کس از فرد نابالغ به‌عنوان وسیله‌ای برای ارتکاب جرم مستند به خود استفاده کند، به حداکثر مجازات قانونی همان جرم محکوم می‌شود. این ماده به‌طور خاص، افرادی را که از موقعیت آسیب‌پذیر نابالغ برای ارتکاب جرم استفاده می‌کنند، هدف قرار می‌دهد. این مجازات شامل افرادی است که با بهره‌برداری از بی‌تجربگی، نیازهای مالی و یا ضعف فکری فرد نابالغ، او را به‌عنوان ابزاری برای ارتکاب جرم خود قرار می‌دهند.
برای مثال، در مواردی ممکن است فردی بزرگ‌سال از یک کودک یا نوجوان برای حمل مواد مخدر یا ارتکاب سرقت استفاده کند. در این صورت، فرد بزرگ‌سال نه‌تنها به دلیل ارتکاب جرم خود، بلکه به‌عنوان فردی که از نابالغ برای ارتکاب جرم سوء استفاده کرده است، با حداکثر مجازات همان جرم مواجه خواهد شد. این امر در راستای حمایت از حقوق نابالغین و جلوگیری از سوء استفاده‌های مختلف از آنان صورت می‌گیرد.
۳- معاونت در رفتار مجرمانه فرد نابالغ:
مبحث دیگری که در ماده 128 قانون مجازات اسلامی مطرح می‌شود، معاونت در ارتکاب جرم توسط فرد نابالغ است. طبق این ماده، هر‌کس در رفتار مجرمانه فرد نابالغی معاونت کند، به حداکثر مجازات معاونت در آن جرم محکوم می‌شود.
معاونت در جرم به‌معنای همکاری با مجرم اصلی در ارتکاب جرم است. در این‌جا، اگر فرد بالغی به‌طور مستقیم مرتکب جرم نشود، اما در ارتکاب جرم توسط فرد نابالغی نقشی ایفا کند و ارتکاب جرم را به هر نحوی برای وی تسهیل نماید، به‌عنوان معاون در جرم شناخته می‌شود. در این‌گونه موارد، مجازات فردی که در ارتکاب جرم فرد نابالغ معاونت کرده است، برابر با حداکثر مجازات قانونی معاونت در آن جرم خواهد بود.
به‌طور مثال، اگر فرد بزرگ‌سالی در سرقتی که توسط فرد نابالغ انجام می‌شود، نقشی مشورتی یا عملی ایفا کند، به‌عنوان معاون در جرم شناخته شده و مجازات وی، حداکثر مجازات معاونت در سرقت خواهد بود.
۴- آثار و اهداف مجازات‌های پیش‌بینی‌شده:
مجازات‌های پیش‌بینی‌شده برای استفاده از نابالغ به‌عنوان وسیله ارتکاب جرم یا معاونت در ارتکاب جرم فرد نابالغ، علاوه بر اینکه برای مجازات فرد مجرم تعیین گردیده است، اهداف خاصی را نیز دنبال می‌کند. یکی از مهم‌ترین اهداف این مجازات‌ها، حفاظت از حقوق و کرامت انسانی نابالغین است. در بسیاری از موارد، افراد نابالغ از نظر ذهنی و اجتماعی در موقعیت آسیب‌پذیری قرار دارند و از آن‌ها سوء استفاده می‌شود. به‌طور مثال، استفاده از یک نابالغ در ارتکاب جرم می‌تواند آسیب‌های روانی و اجتماعی بسیاری برای او به همراه داشته باشد.
علاوه بر این، مجازات‌های شدید برای افرادی که از نابالغین استفاده می‌کنند، به‌طور غیرمستقیم به‌عنوان یک عامل بازدارنده عمل می‌کند. هدف این است که افراد بزرگ‌سال یا کسانی که در موقعیت قدرت قرار دارند، از سوء استفاده از نابالغین در ارتکاب جرم خودداری کنند. در واقع، این مجازات‌ها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که همواره از انجام چنین رفتارهایی جلوگیری شود.
نتیجه‌گیری:
در پایان، استفاده از افراد نابالغ برای ارتکاب جرم یا معاونت در جرم ارتکابی آنان، نه‌تنها موجب آسیب به فرد نابالغ می‌شود، بلکه از نظر قانونی نیز عواقب سنگینی به همراه دارد. نظام حقوقی ایران با تعیین مجازات‌های شدید برای این‌گونه رفتارها، در تلاش است تا از سوء استفاده از افراد نابالغ جلوگیری کند و حقوق آن‌ها را حفظ نماید. این مجازات‌ها علاوه بر اینکه مجرمان را مورد تنبیه قرار می‌دهند، به‌عنوان یک عامل بازدارنده نیز عمل می‌کنند. اما در عین حال، نیاز به دقت بیشتر در ارزیابی وضعیت افراد نابالغ در خصوص ارتکاب جرم وجود دارد تا از تصمیمات ناعادلانه جلوگیری شود.
زهرا نوریان
زهرا نوریان
04 اردیبهشت 1404