مقدمه

ساز و کارهای موجود برای حل‌وفصل اختلافات میان شرکت‌های چندملیتی و دولت‌های میزبان به‌طور کلی شامل روش‌های مختلف حقوقی و فرآیندهای حل اختلاف است که در سطح بین‌المللی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این ساز و کارها معمولاً شامل روش‌های داوری، میانجی‌گری و فرآیندهای قضائی بین‌المللی هستند. در زیر به برخی از مهم‌ترین ساز و کارهای موجود اشاره می‌کنیم:

1. داوری بین‌المللی (International Arbitration)

داوری یکی از متداول‌ترین و شناخته‌شده‌ترین روش‌های حل اختلافات میان شرکت‌های چندملیتی و دولت‌های میزبان است. این روش از مزایایی همچون سرعت، هزینه کمتر نسبت به محاکم قضائی و غیر علنی بودن برخوردار است. مهم‌ترین سازمان‌های داوری بین‌المللی که این نوع داوری‌ها را مدیریت می‌کنند عبارتند از:

دیوان داوری مرکز بین‌المللی حل‌وفصل اختلافات سرمایه‌گذاری (ICSID): این دیوان تحت نظر بانک جهانی است و به حل‌وفصل اختلافات میان دولت‌ها و سرمایه‌گذاران خارجی می‌پردازد.

اتاق بازرگانی بین‌المللی (ICC): ICC نیز یکی از سازمان‌های معتبر برای داوری تجاری بین‌المللی است.

دادگاه داوری لندن (LCIA): یکی دیگر از نهادهای معتبر برای داوری در سطح بین‌المللی است.

در داوری، طرفین توافق می‌کنند که اختلافات خود را به یک داور یا هیئت داوران مستقل بسپارند تا تصمیم نهایی را بر اساس قوانین بین‌المللی یا مقررات خاص قراردادها اتخاذ کنند.

2. میانجی‌گری (Mediation)

میانجی‌گری یک روش غیر الزام‌آور است که در آن، یک شخص ثالث مستقل به نام میانجی، به طرفین کمک می‌کند تا به توافقی مشترک برسند. این روش به دلیل فرآیند صلح‌آمیز و غیر رسمی خود می‌تواند در حل‌وفصل اختلافات تجاری و سرمایه‌گذاری مؤثر باشد. میانجی‌گری ممکن است به عنوان یک مرحله مقدماتی پیش از داوری یا دادخواهی استفاده شود.

3. محاکم قضائی بین‌المللی

در مواردی که طرفین نتوانند به توافق دست یابند یا در صورتی که داوری و میانجی‌گری نتایج دلخواه را به دنبال نداشته باشد، ممکن است اختلافات به محاکم قضائی بین‌المللی ارجاع داده شود. از جمله این محاکم، می‌توان به دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ) اشاره کرد که به حل اختلافات بین‌المللی میان دولت‌ها می‌پردازد. این دیوان مسوولیت رسیدگی به دعاوی دولتی و مسائل حقوقی بین‌المللی را بر عهده دارد.

4. موافقت‌نامه‌های دوطرفه و چندجانبه

بسیاری از کشورها برای تسهیل و سرعت بخشیدن به حل اختلافات، موافقت‌نامه‌های سرمایه‌گذاری دوطرفه (BITs) یا چندجانبه دارند که در آن، روش‌های حل‌وفصل اختلافات مانند داوری یا میانجی‌گری پیش‌بینی شده است. این موافقت‌نامه‌ها به شرکت‌های چندملیتی و دولت‌های میزبان این امکان را می‌دهند که در صورت بروز اختلاف، به یک ساز و کار از پیش تعیین شده برای حل آن رجوع کنند.

5. قراردادهای هوشمند (Smart Contracts)

با توجه به رشد فناوری‌های نوظهور، قراردادهای هوشمند یکی از روش‌های نوین برای حل اختلافات به شمار می‌روند. این قراردادها به‌طور خودکار با استفاده از فناوری بلاک‌چین اجرا می‌شوند و می‌توانند در حل اختلافات تجاری و قراردادی میان شرکت‌های چندملیتی و دولت‌ها مؤثر باشند. این روش می‌تواند به‌ویژه در مورد مسائلی که نیاز به شفافیت و صحت بالایی دارند، کاربرد داشته باشد. (1)

6. ساز و کارهای حل اختلاف در زمینه حقوق بشری و محیط زیستی

اختلافات بین شرکت‌های چندملیتی و دولت‌های میزبان در زمینه مسائل حقوق بشری یا محیط زیستی نیز ممکن است از طریق ساز و کارهای خاصی مانند کمیته‌های نظارتی بین‌المللی یا سازمان‌های جهانی محیط زیست حل‌وفصل شوند. در این موارد، کمیته‌های مربوطه معمولاً به نظارت بر رعایت توافقات و پیمان‌های بین‌المللی می‌پردازند و ممکن است به طرفین در حل اختلافات مشاوره دهند یا رأی صادر کنند.

7. حل اختلاف از طریق تشکیلات اقتصادی منطقه‌ای

برخی از مناطق دنیا، مانند اتحادیه اروپا، آمریکای لاتین (از طریق سازمان‌هایی مانند UNASUR یا MERCOSUR) و آفریقا (از طریق اتحادیه آفریقا) ساز و کارهای منطقه‌ای برای حل اختلافات تجاری و اقتصادی دارند. این تشکیلات منطقه‌ای ممکن است از ترکیبی از داوری، میانجی‌گری و سایر روش‌های حل اختلاف برای مدیریت روابط بین شرکت‌های چندملیتی و دولت‌های میزبان استفاده کنند.

اختلافات قراردادی و غیرقراردادی

اختلافات در سطح بین‌المللی می‌توانند به دو دسته کلی اختلافات قراردادی و اختلافات غیرقراردادی تقسیم شوند. هر کدام از این دسته‌ها، ویژگی‌ها و پیچیدگی‌های خاص خود را دارند و در هنگام بروز مشکلات حقوقی میان طرفین، نیاز به ساز و کارهای مختلف برای حل‌وفصل دارند.

1. اختلافات قراردادی (Contractual Disputes) (2)

اختلافات قراردادی به اختلافاتی اطلاق می‌شود که در نتیجه نقض یا تفسیر نادرست مفاد یک قرارداد میان طرفین به وجود می‌آید. این نوع اختلافات معمولاً در زمینه‌های تجاری، سرمایه‌گذاری یا حتی همکاری‌های بین‌المللی رخ می‌دهند.

از ویژگی‌های این اختلافات، وجود یک قرارداد معین است. در این نوع اختلافات، معمولاً یک قرارداد قانونی میان طرفین وجود دارد که حقوق و تعهدات آن‌ها را مشخص می‌کند. اختلافات ممکن است به دلیل نقض مفاد قرارداد، تأخیر در انجام تعهدات یا سوء تفسیر از مفاد آن به وقوع بپیوندد. ویژگی بعدی مشخص بودن شرایط است. شرایط قرارداد معمولاً در متن آن ذکر می‌شود و اختلافات بر اساس تفسیر یا نقض این شرایط به وجود می‌آید.

راه‌حل‌های مشخص برای حل اختلافات قراردادی

 برای حل اختلافات قراردادی، معمولاً از ساز و کارهای داوری، میانجی‌گری یا مراجعه به محاکم قضائی استفاده می‌شود. در بسیاری از موارد، طرفین اختلاف به دادرسی یا داوری بین‌المللی برای حل این اختلافات رجوع می‌کنند. برای نمونه می‌توان به نقض قراردادهای تجاری میان دو شرکت چندملیتی، مشکلات ناشی از قراردادهای سرمایه‌گذاری بین دولت میزبان و شرکت‌های خارجی و یا اختلافات مربوط به شرایط تحویل کالا یا خدمات طبق قرارداد اشاره کرد. 

2. اختلافات غیرقراردادی (Non-Contractual Disputes) (3)

اختلافات غیرقراردادی به اختلافاتی اطلاق می‌شود که بر اساس هیچ قرارداد مشخصی به وجود نمی‌آیند، بلکه از فعالیت‌ها یا رفتارهای قانونی یا غیرقانونی طرفین به‌وجود می‌آیند. این نوع اختلافات، معمولاً به دلیل نقض قوانین، اصول حقوق بین‌الملل یا دیگر اصول غیرقراردادی ایجاد می‌شوند.

از ویژگی‌های این نوع اختلافات غیرقراردادی، عدم وجود قرارداد مشخص است که در این اختلافات، طرفین هیچ قرارداد معین و مشخصی ندارند که پایه‌گذار حقوق و تعهدات آن‌ها باشد. به‌جای آن، اختلافات ممکن است به دلیل نقض اصول عمومی حقوق بین‌الملل، حقوق بشر، حقوق محیط زیست یا قوانین داخلی کشورها به وجود بیایند.

ویژگی دیگر این اختلافات، رابطه حقوقی غیرتوافقی است. برخلاف اختلافات قراردادی که اساس آن‌ها یک توافق بین طرفین است، در اختلافات غیرقراردادی هیچ توافقی بین طرفین وجود ندارد و در بیشتر موارد، طرفین به دلیل نقض قوانین یا اصول عمومی با یکدیگر درگیر می‌شوند.

روش‌های حل‌وفصل اختلافات غیرقراردادی

برای حل‌وفصل این‌گونه اختلافات، معمولاً راه‌حل‌های حقوقی عمومی مورد استفاده قرار می‌گیرد. حل اختلافات غیرقراردادی معمولاً نیازمند استفاده از مراجع قضائی عمومی یا بین‌المللی است. مانند دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ) یا کمیته‌های نظارتی حقوق بشر سازمان ملل.

برای نمونه می‌توان به اختلافات ناشی از نقض حقوق بشر توسط دولت‌ها، مشکلات مربوط به آلودگی محیط زیست در مرزهای بین‌المللی که هیچ قرارداد خاصی بین طرفین وجود ندارد و همچنین، اختلافات بر سر تجاوز به حاکمیت کشورها، مانند نقض حریم هوایی یا آب‌های سرزمینی اشاره کرد.

نتیجه‌گیری

اختلافات قراردادی و غیرقراردادی هر دو می‌توانند تأثیرات جدی بر روابط بین‌المللی و تجاری داشته باشند. در حالی که اختلافات قراردادی معمولاً بر اساس قراردادهای مشخص و اصول حقوقی قراردادی حل وفصل می‌شوند، اختلافات غیرقراردادی به نقض اصول عمومی و حقوق بین‌الملل مربوط می‌شوند که نیازمند استفاده از مراجع قضائی بین‌المللی و روش‌های مختلف برای حل‌وفصل هستند. این تفاوت‌ها تأثیر زیادی بر نحوه انتخاب ساز و کارهای حل اختلافات، از جمله استفاده از فناوری‌های نوظهور برای تسهیل این فرآیندها دارند.

در مجموع، ساز و کارهای موجود برای حل‌وفصل اختلافات میان شرکت‌های چندملیتی و دولت‌های میزبان بسیار متنوع هستند و شامل روش‌های سنتی مانند داوری و میانجی‌گری تا روش‌های نوین مانند قراردادهای هوشمند و استفاده از فناوری‌های نوظهور می‌باشند. انتخاب مناسب‌ترین روش بستگی به ویژگی‌های خاص هر اختلاف، زمینه حقوقی و اقتصادی و توافقات موجود بین طرفین دارد.

امیر اسماعیل محمدی

منابع:

1. عندلیب, رضاخانی, افشین, مرشد اسکی, and رحمانی. "کنترل دسترسی در قراردادهای هوشمند با استفاده از یادگیری ماشین برای اینترنت اشیا." فصلنامه علمی-پژوهشی فرماندهی و کنترل 5, no. 3 (2022): 50-64.

2. پارسایی. "مکانیسم‌های قراردادی پیشگیری از اختلافات در قراردادهای سرمایه‌گذاری خارجی." مطالعات علوم سیاسی، حقوق و فقه 42, no. 8 (2022): 107-124

3. Macaulay, Stewart. "Non-contractual relations in business: A preliminary study." In The Sociology of Economic Life, pp. 198-212. Routledge, 2018.