مقدمه

حمل و نقل Logistics – Transportation انواع مختلفی دارد؛ زمینی Land Shipment شامل حمل جاده‌ای و ریلی، هوایی Air Shipment، دریایی carriage by sea و مرکب یا چندنوعی Multimodal Transport. هریک از این شیوه‌های حمل Modes of shipment، قواعد و احکام مختص به خود را دارند.

در این مقاله، بناست حمل و نقل مرکب از زوایای مختلف شرح و توضیح داده شود.

گفتار اول: سیری بر تاریخ حمل و نقل مرکب

تا سال ۱۹۵۰ میلادی، حمل و نقل شامل حمل زمینی، هوایی و دریایی بود و خبری از حمل مرکب Multimodal Transport در جهان وجود نداشت. اما، از همین دهه، اختراع کانتینر و استفاده از آن توسط شرکت‌های حمل دریایی تحولی در عرصه حمل و نقل در جهان ایجاد کرد. چرا‌که، به‌کار‌گیری کانتینر Container امکان حمل و نقل سر‌تا‌سری کالا از مبدأ به مقصد door to door را امکان‌پذیر ساخت. در واقع، کانتینر این فرصت را به وجود آورد تا کالا در جریان حمل و نقل راحت‌تر، سریع‌تر، ایمن‌تر و با هزینه کم‌تر جا‌به‌جا شود. استفاده از کانتینر، تکنولوژی حمل و نقل را نیز تحت تأثیر قرار داده و لزوماً، وسایل حمل و نقل کانتینری از قبیل کشتی، قطار و کامیون‌های مخصوص حمل کانتینر وارد زنجیره حمل و نقل شدند. مهم‌ترین تحول کانتینر در خدمات حمل و نقل، ایجاد شیوه حمل و نقل مرکب یا چندوجهی است (اعلایی‌فرد، محمدعلی، حمل و نقل دریایی کالا، 1387، ص213).

گفتار دوم: تعریف و مفهوم حمل و نقل مرکب

هرگاه حمل کالا، با استفاده از یک وسیله حمل و نقل Transport mode انجام شود، به آن حمل تک‌نوعی unimodal transport گفته می‌شود. نکته قابل توجه در خصوص این نوع حمل آن است که، انتقال کالا از یک وسیله حمل به یک وسیله حمل دیگر از همان نوع مثلا کشتی یا کامیون، همچنان حمل تک‌نوعی Trans-Shipment است. در مقابل، حمل و نقل مرکب بین‌المللی عبارت است از: حمل کالا توسط حد‌اقل دو نوع وسیله حمل و نقل متفاوت از محلی واقع در یک کشور که حمل کالا توسط عامل حمل و نقل مرکب در آن به عهده گرفته می‌شود تا محل تعیین شده برای تحویل واقع در یک کشور متفاوت که تحت یک قرارداد حمل و نقل مرکب صورت می‌گیرد (بند الف- ماده 1 کنوانسیون 1980 ژنو، ترجمه واده‌قانی،، علیرضا). بنابراین، حمل و نقل مرکب یا ترکیبی و یا حمل چندوجهی کالا، به نوعی از حمل و نقل کالا گفته می‌شود که در آن از حد‌اقل دو شیوه حمل و نقل مختلف (مانند هوایی، ریلی، زمینی و دریایی) تحت یک قرارداد واحد برای جا‌به‌جایی کالا از مبدأ تا مقصد استفاده می‌شود. این روش معمولاً در پست سریع Express بین‌المللی کاربرد دارد. مقررات آنکتاد نیز با توجه به این تعریف، قرارداد حمل و نقل مرکب را تعریف کرده است. بر اساس این مقررات، قرارداد حمل و نقل مرکب، قراردادی است که به موجب آن، یک متصدی حمل و نقل که اصطلاحاً عامل نامیده می‌شود، متعهد می‌شود محموله‌ای را بر اساس یک قرارداد با حد‌اقل دو وسیله حمل و نقل ریلی، هوایی، جاده‌ای و دریایی از مبدأ به مقصد حمل کند.

گفتار سوم: ویژگی‌های سند حمل و نقل مرکب

اسنادی که برای حمل زمینی، هوایی و دریایی به کار می‌روند، عموماً بارنامه و یا راه‌نامه نامیده می‌شوند. این در حالی است که، اسناد مورد استفاده در حمل مرکب، سند حمل و نقل مرکب نامیده می‌شوند. این سند بین ارسال‌کننده کالا و متصدی حمل یا عامل حمل و نقل منعقد می‌گردد. به موجب این سند، متصدی حمل متعهد می‌شود کالایی را که در نقطه مبدأ تحویل گرفته است، در نقطه مقصد تحویل دهد.

این سند دارای ویژگی‌هایی است که آن را متمایز از بارنامه می‌کند. از جمله این ویژگی‌ها، عبارتند از:

اول اینکه، در سند حمل مرکب، ضرورتی وجود ندارد تا مواردی از قبیل نام کشتی، نام سایر وسایل حمل، مسیر حمل و نقل و ... در آن نوشته شوند.

دوم اینکه، سند حمل مرکب، سندی است که به صورت قابل انتقال و یا غیر قابل انتقال صادر می‌شود. نکته قابل ذکر در این مورد این است که، حتماً در بالای سند باید قید شود که سند قابل انتقال است یا غیر قابل انتقال. همچنین، در صورت گرفتن رونوشت از سند غیر قابل انتقال، باید مهر غیر قابل انتقال بودن بر سند حک شود.

سوم اینکه، سند حمل و نقل مرکب برخلاف بارنامه می‌تواند به صورت شفاهی نیز باشد. به این معنا که، حمل و نقل مرکب بدون داشتن سند کتبی نیز قابل انجام است.

نتیجه‌گیری

ورود حمل و نقل مرکب که به آن حمل و نقل چندنوعی یا چندوجهی نیز گفته می‌شود، در دهه‌های اخیر به صنعت حمل و نقل، موجب ایجاد تحولات و دگرگونی‌های بسیاری در این صنعت شده است. این نوع حمل که در همه گونه‌های حمل و نقل کاربرد دارد، آن است که حمل کالا در یک کشور به وسیله حداقل دو وسیله حمل به کشور دیگر و در قالب یک قرارداد حمل انجام می‌شود.

اسناد مورد استفاده در حمل مرکب دارای تفاوت‌هایی با سایر اسناد حمل تک‌نوعی یعنی بارنامه و راه‌نامه هستند. این تفاوت‌ها که در فوق، به عنوان ویژگی‌های اسناد حمل مرکب معرفی شدند، به عبارتی ویژگی‌های منحصر به فرد اسناد حمل مرکب محسوب می‌شوند.

مهناز حسینپور