مقدمه

هوش مصنوعی یا AI به یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین تحولات فناوری در تاریخ بشر تبدیل شده است. این فناوری با توانایی‌های پیشرفته خود در تحلیل داده‌ها، یادگیری از تجربیات، شبیه‌سازی فرآیندهای ذهنی انسان و اتخاذ تصمیمات خودکار، به سرعت در حال تغییر دنیای اقتصاد، صنعت، سلامت، حمل‌ و‌ نقل و بسیاری از دیگر حوزه‌ها است. اما همانطور که این فناوری گسترش یافته است، مسائل و چالش‌های جدیدی در زمینه‌های اخلاقی، حقوقی، اجتماعی و اقتصادی ایجاد کرده است. از این رو، قانون‌گذاری‌های مختلفی در سطح جهانی برای مدیریت و نظارت بر این تکنولوژی و کاربردهای آن صورت گرفته است. در این مقاله، به اختصار تاریخچه هوش مصنوعی، مراحل تکامل آن و تحولات قانون‌گذاری مربوط به آن بررسی می‌شود.

بخش اول: تاریخچه هوش مصنوعی

1-1- آغازهای اولیه و مفاهیم ابتدایی (قبل از دهه 1950)

ایده‌هایی از هوش مصنوعی و ایجاد ماشین‌هایی که می‌توانند شبیه به انسان فکر کنند، مدت‌ها قبل از تولد این فناوری در داستان‌های علمی‌تخیلی ظاهر شدند. فیلسوفانی مانند آریستوتل در یونان باستان مفاهیمی مانند منطق و استدلال را مطرح کردند که اساس‌ اولیه هوش مصنوعی مدرن محسوب می‌شود. با این حال، اولین گام‌های واقعی در جهت توسعه هوش مصنوعی در قرن بیستم برداشته شد.

1-2- آغاز رسمی هوش مصنوعی (دهه 1950)

در دهه 1950، مفهوم "هوش مصنوعی" به‌طور رسمی به وجود آمد. برخی از محققان برجسته مانند آلن تورینگ و جان مک‌کارتی نقش کلیدی در شکل‌گیری این رشته ایفا کردند.

• آلن تورینگ با ارائه تست تورینگ در سال 1950 به‌عنوان یکی از بنیان‌گذاران اصلی هوش مصنوعی شناخته می‌شود. این تست به منظور ارزیابی توانایی یک ماشین در تقلید رفتار انسانی طراحی شده بود.

• جان مک‌کارتی در سال 1956 در کنفرانس دارتموث، عبارت "هوش مصنوعی" را برای اولین‌بار معرفی کرد، فلذا این کنفرانس را به‌عنوان نقطه آغازین و رسمی این فناوری در نظر می‌گیرند. او همچنین زبان برنامه‌نویسی LISP را اختراع کرد که به‌عنوان یکی از زبان‌های اصلی هوش مصنوعی در دهه‌های بعدی شناخته و مورد استفاده قرار گرفت.

1-3- نظریه‌ها و الگوریتم‌های اولیه (دهه 1960 تا 1970)

در این دوره، محققان شروع به ایجاد برنامه‌های اولیه هوش مصنوعی کردند که قادر به انجام وظایف خاصی مانند بازی شطرنج و حل مسائل منطقی بودند. این برنامه‌ها معمولاً براساس الگوریتم‌های جستجو و قواعد منطقی عمل می‌کردند.

• شطرنج‌نویسی: برنامه‌هایی مانند "پایتر" (PyChess) و "آلن تورینگ" در این زمان طراحی شد.

• یادگیری ماشینی اولیه: اولین مدل‌های یادگیری ماشین در دهه 1960 با استفاده از داده‌های محدود و الگوریتم‌های پایه آغاز شدند.

1-4- افول و بهبود (دهه 1980 تا 1990)

هوش مصنوعی در دو دهه 1970 و 1980 با مشکلاتی مواجه شد، به‌ویژه از آن جهت که ماشین‌ها قادر به انجام وظایف پیچیده‌تر و عمومی‌تر نبودند. اما در دهه 1980، پیشرفت‌های جدیدی در زمینه شبکه‌های عصبی (که با مغز انسان شبیه‌سازی شده‌اند) و یادگیری عمیق (Deep Learning) اتفاق افتاد.

1-5- ظهور یادگیری عمیق و هوش مصنوعی امروزی (2000 تا حال حاضر)

در دهه‌های اخیر، با پیشرفت‌های فناوری کامپیوتر و رشد داده‌های کلان (Big Data)، یادگیری عمیق و الگوریتم‌های پیچیده‌تری توسعه یافتند که توانایی انجام وظایف سنگین‌تری را دارند. با این توضیح که مدل‌هایی مانند شبکه‌های عصبی پیچشی (CNN) و شبکه‌های عصبی بازگشتی (RNN) که قادر به تحلیل داده‌های تصویری و متنی هستند، به انقلاب در زمینه هوش مصنوعی کمک کرده‌اند.

در این دوران است که هوش مصنوعی در کاربردهای مختلفی همچون خودروهای خودران، دستیارهای صوتی (مانند الکسا و سیری) و سیستم‌های توصیه‌گر (مانند الگوریتم‌های یوتیوب و نتفلیکس) به‌کار گرفته شد.

بخش دوم: قانون‌گذاری در زمینه هوش مصنوعی

2-1- چالش‌های قانونی اولیه

در اوایل توسعه هوش مصنوعی، قانون‌گذاری به‌طور خاص بر روی این تکنولوژی متمرکز نبود. با این حال، با گذشت زمان و گسترش کاربردهای هوش مصنوعی، مسائل مختلفی از جمله حریم خصوصی، مسوولیت‌پذیری، تبعیض و اثرات اجتماعی آن بر افراد و جوامع به دغدغه‌های حقوقی تبدیل شد.

2-2- اتحادیه اروپا، پیشگام در قانون‌گذاری هوش مصنوعی

اتحادیه اروپا یکی از پیشروان در زمینه قانون‌گذاری برای هوش مصنوعی است. در سال 2021، کمیسیون اروپا پیشنهاد داد که قانون هوش مصنوعی (AI Act) را برای تنظیم و نظارت بر کاربردهای این فناوری در کشورهای عضو اتحادیه اروپا به تصویب برساند. هدف این قانون ایجاد تعادل میان نوآوری در هوش مصنوعی و حفاظت از حقوق شهروندان است.

• اصول کلیدی قانون هوش مصنوعی اتحادیه اروپا

1. تقسیم‌بندی براساس ریسک: این قانون سیستم‌های هوش مصنوعی را به چهار دسته براساس میزان خطر آن‌ها تقسیم می‌کند: کم ریسک، ریسک متوسط، ریسک بالا و ریسک غیرقابل قبول.

2. ممنوعیت کاربردهای خاص: در این قانون برخی از کاربردهای خاص مانند نظارت غیرقانونی بر مردم یا سیستم‌های شناسایی چهره در فضاهای عمومی ممنوع است.

3. شفافیت و مسوولیت‌پذیری: مطابق این قانون، شرکت‌ها باید اطمینان حاصل کنند که سیستم‌های هوش مصنوعی آن‌ها قابل اعتماد و شفاف هستند، به‌ویژه در کاربردهای پرخطر.

2-3- ایالات متحده، رویکرد قانونی غیرمتمرکز

در ایالات متحده، برخلاف اتحادیه اروپا، هنوز هیچ قانون جامع و سراسری برای هوش مصنوعی تصویب نشده است. بلکه، ایالات متحده به‌طور جزئی‌تر در زمینه‌های خاص قانون‌گذاری می‌کند.

• قانون حقوق خصوصی در برابر هوش مصنوعی: در ایالات متحده امریکا، برخی از ایالت‌ها قوانین خاصی برای حفاظت از داده‌ها و حریم خصوصی افراد در برابر کاربردهای هوش مصنوعی تصویب کرده‌اند. یکی از مهم‌ترین آن‌ها قانون حقوق مصرف‌کنندگان کالیفرنیا (CCPA) است که محدودیت‌هایی را برای جمع‌آوری و استفاده از داده‌ها توسط شرکت‌های فناوری تعیین کرده است.

• تصویب‌های محدود: برخی از ایالات مانند نیویورک به‌طور خاص اقدام به تصویب قوانینی درخصوص استفاده از هوش مصنوعی در استخدام و ارزیابی کارکنان کرده‌اند تا از تبعیض و نقض حقوق افراد جلوگیری کنند.

2-4- چین، رهبری در استفاده از هوش مصنوعی

چین به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین استفاده‌کنندگان هوش مصنوعی، در زمینه قانون‌گذاری کمتر از دیگر کشورها به مسائل حقوق بشری توجه کرده است. این کشور بیشتر بر استفاده از هوش مصنوعی در راستای نظارت و امنیت عمومی تمرکز دارد.

نظارت گسترده: چین با استفاده از سیستم‌های هوش مصنوعی، در زمینه‌هایی چون شناسایی چهره و تحلیل داده‌های کلان، برای نظارت و امنیت عمومی به شکل گسترده‌ای از این فناوری بهره‌برداری می‌کند.

فناوری‌های هوش مصنوعی در مقابله با نارضایتی‌ها: چین همچنین از هوش مصنوعی برای کنترل اعتراضات اجتماعی و پیش‌بینی رفتارهای معترضانه نیز استفاده می‌کند که نگرانی‌های زیادی در مورد نقض حریم خصوصی و حقوق بشر ایجاد کرده است.

2-5- پیشنهادات آینده در زمینه قانون‌گذاری هوش مصنوعی

با توجه به گسترش استفاده از هوش مصنوعی و چالش‌های اخلاقی و حقوقی آن، کشورهای مختلف باید بیشتر به تدوین قوانین هماهنگ و استاندارد در این زمینه توجه کنند. برخی از پیشنهادات برای آینده به شرح زیر است:

• تدوین قوانین جهانی و هماهنگ: کشورها و سازمان‌های بین المللی باید با همکاری ‌یکدیگر در راستای تدوین یک قانون مدون جهت بهره‌گیری از مزایای هوش مصنوعی بکوشند.

• توسعه مدل‌های اخلاقی برای هوش مصنوعی: ایجاد مدل‌های اخلاقی، جهت حفظ حریم خصوصی اشخاص در راستای استفاده از هوش مصنوعی در تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌های کاربردی ضروری است.

• گسترش آموزش و آگاهی: آموزش افراد، شرکت‌ها و نهادهای دولتی در راستای شناخت پیامدهای قانونی و اخلاقی هوش مصنوعی ضروری به‌نظر می‌رسد.

نتیجه‌گیری

هوش مصنوعی به‌عنوان یکی از پیشرفته‌ترین فناوری‌ها در تاریخ بشر، تأثیرات گسترده‌ای در جوامع بشری خواهد گذاشت. در این راستا، قانون‌گذاری‌های مربوط به این فناوری نیازمند توجه به جنبه‌های اخلاقی، اجتماعی، حقوقی و اقتصادی آن است. کشورهای مختلف با رویکردهای متفاوتی در این زمینه اقدام کرده‌اند و به‌نظر می‌رسد در آینده نیاز به تدوین قوانینی جامع‌تر و هماهنگ‌تر در سطح جهانی به‌ویژه در حوزه‌های حقوق بشر، حریم خصوصی و مسوولیت‌پذیری وجود دارد.

فاطمه آهنگر