مقدمه

حقوق بین‌المللی انسانی به‌عنوان مجموعه‌ای از قواعد حقوقی بین‌المللی تعریف می‌شود که از حقوق بشر غیرنظامیان و اهداف غیرنظامی و همچنین افراد آسیب‌دیده از جنگ در زمان درگیری‌های مسلحانه محافظت می‌کند. تاریخ تدوین قانون بین‌المللی انسانی از مراحل مختلفی عبور کرده تا به کنوانسیون‌های ژنو در سال ۱۹۴۹ و پروتکل‌های مکمل آن در سال ۱۹۷۷ رسیده و در نهایت (icrc) شکل گرفته است. شریعت اسلامی قبل از این تاریخ نیز قواعد انسانی متعددی را ارائه داده که هدف آن‌ها‌ مشابه بوده و در احکام قرآن کریم و وصایای پیامبر اسلام (ص) به مجاهدان مسلمان در زمینه ضوابط عملیات جنگی تجلی یافته است؛ به‌طوری‌که جنگ نباید بر غیرنظامیان تأثیر بگذارد. این مطالعه به بررسی میزان توافق بین شریعت اسلامی و قوانین بین‌المللی انسانی می‌پردازد.

اول: تعریف حقوق بین‌المللی بشردوستانه

مجموعه‌ای از قواعد قانونی الزامی است که توسط جامعه بین‌المللی به تصویب رسیده و دارای ماهیت انسانی است، که شامل حقوق افراد و اموال در برابر عملیات نظامی خصمانه می‌باشد. و منبع آن در معاهدات بین‌المللی و عرف بین‌المللی گنجانده شده است. قانون نزاع‌های مسلحانه یکی از شاخه‌های حقوق بین‌الملل عمومی به شمار می‌آید که نخستین بار از طریق اصطلاح قانون جنگ، ظهور یافت؛ به‌نحوی‌که می‌توان آن را به‌عنوان "مجموعه قواعدی که طرف‌های درگیر به آن پایبند هستند، هرچند که جنگ به‌طور اصولی نظام قدرت است" تعریف کرد. همچنین «جان پیرزیتچ وکیل معروف امریکایی» آن را به‌عنوان "مجموعه قواعد حقوقی که روابط بین کشورهای درگیر و کشورهای بی‌طرف را تنظیم می‌کند" معرفی می‌کند. اصطلاح قانون نزاع‌های مسلحانه به‌تدریج به‌همراه اصطلاح حقوق بشردوستانه بین‌المللی "Droit international humanitaire" ظهور یافته است که ظهور آن به دانشمندی به نام «ماکس هوبر» رئیس کمیته بین‌المللی صلیب سرخ در سال‌های (۱۹۲۸-۱۹۴۴) برمی‌گردد. این اصطلاح در کنفرانس دیپلماتیک ژنو در سال‌های ۱۹۷۴-۱۹۷۷ مطرح شد. برخی حقوق بین‌الملل بشردوستانه را به‌عنوان "بخش وسیعی از حقوق بین‌الملل عمومی که از احساس انسانی الهام می‌گیرد و بر حفاظت از انسان در زمان جنگ تمرکز دارد" تعریف می‌کنند. در اوایل دهه ۱۹۷۰، این قانون تحت تأثیر جنبش حقوق بشر در سطح بین‌المللی، به‌ویژه پس از کنفرانس تهران در سال ۱۹۶۸، قرار گرفت و اصطلاح "حقوق بین‌المللی بشردوستانه" گسترش یافت.

دوم: منابع حقوق بین‌المللی بشردوستانه

-کنوانسیون ژنو در سال ۱۸۶۴ در مورد بهبود وضعیت مجروحان نظامی در میدان.

- پروتکل ژنو در سال ۱۹۲۵ برای جلوگیری از استفاده از گازهای سمی و سلاح‌های میکروبی و باکتریولوژیکی.

- کنوانسیون ژنو دوم برای بهبود وضعیت مجروحان و بیماران و غرق‌شدگان نیروهای مسلح در دریا به تاریخ ۱۲ اوت ۱۹۴۹.

- کنوانسیون ژنو سوم در مورد رفتار با اسیران جنگ به تاریخ ۱۲ اوت ۱۹۴۹.

- کنوانسیون ژنو چهارم در مورد حفاظت از افراد غیرنظامی در زمان جنگ به تاریخ ۱۲ اوت ۱۹۴۹، و غیره.

سوم: محدوده زمانی اعمال حقوق بشردوستانه بین‌المللی

این موضوع به درگیری‌های مسلحانه بین‌المللی و غیر بین‌المللی مربوط می‌شود و شامل زمان صلح نمی‌شود، بلکه معیارهای انسانی در زمان صلح به حقوق بشر بین‌المللی (UNHRC) مربوط می‌شود.

الف- درگیری‌های مسلحانه بین‌المللی

ب- درگیری‌های مسلحانه محلی

ج- مواردی که شامل حقوق بین‌المللی بشردوستانه نمی‌شود

حقوق بین‌المللی بشردوستانه شامل موارد تنش و ناآرامی‌های داخلی نمی‌شود. طبق ماده اول بند 2 پروتکل دوم که تصریح می‌کند: "این پروتکل بر موارد ناآرامی‌ها و تنش‌های داخلی مانند: شورش‌ها و اعمال خشونت‌های موردی و دیگر اعمال مشابه که به عنوان درگیری‌های مسلحانه به‌حساب نمی‌آیند، اعمال نمی‌شود" معیارهای الزامی در این زمینه همان‌اند که در حقوق بین‌الملل حقوق بشر آمده‌اند که از طریق منشور جهانی حقوق بشر در سال ۱۹۴۸ و دو میثاق بین‌المللی در سال ۱۹۶۶ مربوط به حقوق مدنی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی قابل مشاهده است.

دوم: تطابق قواعد حقوق بین‌المللی بشردوستانه و شریعت اسلامی

قواعد انسانی حقوق بین‌الملل بشردوستانه و شریعت اسلامی با یکدیگر تطابق دارند و شریعت اسلامی اهمیت زیادی به صلح و آرامش و رحمت و همچنین کرامت انسان می‌دهد. این تطابق در سه سطح نمایان می‌شود: اول، حفاظت از غیرنظامیان و مجروحان و غرق‌شدگان؛ دوم، حفاظت از اسیران جنگ؛ و سوم، حفاظت از اموال غیرنظامی و محیط زیست در زمان جنگ.

۱- حفاظت از غیرنظامیان:

در شریعت اسلامی، قرآن کریم این حکم را در آیه ۱۹۰ سوره بقره بیان کرده است: "وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ"، که به این معناست که جنگ و عملیات نظامی باید متوجه جنگجویان باشد نه صلح‌طلبان، یعنی هدف‌گیری غیرنظامیان و ناتوانان مجاز نیست. رسول خدا صلی‌ الله ‌عليه ‌و آله ‌و سلم فرمود: "بروید به نام خدا و بر آیین رسول خدا، پیرمرد فانی، کودک کوچک و زن را نکشید و غنائم را جمع کنید و نیکوکار باشید، زیرا خداوند نیکوکاران را دوست دارد"

این بدان معناست که شریعت اسلامی حفاظت عمومی از غیرنظامیان را تعیین کرده است که در مصونیت آن‌ها از عملیات جنگی تجلی می‌یابد و بر حفاظت خاص از کودکان و زنان و همچنین سالمندان تأکید کرده است. این موضوع با آنچه که کنوانسیون‌های حقوق بین‌الملل انسانی، شامل چهار کنوانسیون ژنو در سال ۱۹۴۹ و دو پروتکل اضافی در سال ۱۹۷۷، تعیین کرده‌اند، هم‌خوانی دارد.

۲- حفاظت از اسیران جنگ:

قانون بین‌المللی انسانی به حفاظت از اسیران جنگ توجه ویژه‌ای داشته و برای این موضوع، توافق‌نامه مستقلی به نام کنوانسیون سوم ژنو که به رفتار با اسیران جنگ مربوط می‌شود، در تاریخ ۱۲ اوت ۱۹۴۹ تصویب کرده است. این کنوانسیون وضعیت قانونی اسیر را تعیین کرده و مجموعه‌ای از حقوق را برای او تضمین کرده است که به عنوان تعهداتی برعهده دولتی که او را در اختیار دارد، قرار می‌گیرد؛ همچنین شریعت اسلامی به وضعیت این گروه پرداخته و مقرر کرده است که رفتار نیکو با اسیران از اعمال نیک به شمار می‌رود.

خداوند متعال در توصیف مؤمنان نیکوکار در آیه ۸ سوره انسان می‌فرماید: "وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا" و طعام را به خاطر محبتش به مسکین و یتیم و اسیر می‌دهند. همچنین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: با اسیران نیکی کنید.

۳- در مورد محیط زیست:

می‌بینیم که حقوق بین‌الملل انسانی از محیط زیست در برابر تأثیرات جنگ محافظت می‌کند و از طریق ماده ۳۵ بند ۳ پروتکل اول سال ۱۹۷۷ که روش‌ها یا وسایلی را که به جمعیت آسیب می‌زند و تأثیر منفی بر آن‌ها دارد، ممنوع می‌کند و اقدامات تلافی‌جویانه علیه محیط زیست را نیز منع می‌کند. شریعت اسلامی همچنین از محیط زیست در برابر جنگ محافظت می‌نماید و توصیه می‌کند: "نخل‌ها را قطع نکنید و آن‌ها را نسوزانید، و درختان میوه‌دار را قطع نکنید و گوسفند یا گاو یا شتری را جز برای خوراک نکشید"

- (ماده ۱۴۷ ): مجازات‌های کیفری در حقوق بین‌المللی بشردوستانه: تخلفات سنگینی که این ماده به آن اشاره دارد، شامل: قتل عمد، شکنجه یا رفتار غیرانسانی، از جمله آزمایش‌های بیولوژیکی، ایجاد رنج شدید یا آسیب جدی به بدن یا سلامت افراد، گروگان‌گیری و تخریب و تصرف گسترده اموال که به لحاظ نظامی توجیه‌پذیر نبوده و به طور غیرقانونی و بی‌ملاحظه انجام شده است (چهارمین کنوانسیون ژنو در رابطه با حمایت از غیرنظامیان در زمان جنگ، ۱۹۴۹).

- (ماده ۱۴۹): بنا به درخواست یکی از طرف‌های درگیر، تحقیقاتی در مورد هرگونه نقض ادعایی کنوانسیون به روشی که بین طرف‌های ذی‌نفع تصمیم‌گیری می‌شود، آغاز می‌گردد. اگر در مورد روش تحقیق به توافق نرسیده باشند، طرفین باید در مورد انتخاب داور جهت تعیین روش تحقیق توسط او، توافق کنند. ( Commentary of 1958)

نتیجه‌گیری:

- از مواد حقوق بین‌الملل بشردوستانه نتیجه می‌گیریم که نقض قانون بین‌المللی انسانی منجر به مسوولیت متخلفان در برابر دادگاه کیفری بین‌المللی می‌شود.

- توافق بین شریعت اسلامی و حقوق بشر بین‌المللی از طریق اهتمام اسلام به ترویج ارزش‌های صلح و انسانیت و کرامت انسانی نمایان می‌شود.

- شریعت اسلامی پیش از حقوق بشر بین‌المللی در تنظیم جنگ‌ها و محدود کردن ویرانی‌های آن در سطوح مختلف اقدام کرده است.

- این قواعد از طریق قرآن کریم و وصایای پیامبر و رفتار صحابه و امامان معصوم و تفکر فقه اسلامی نمایان می‌شود.

منابع

۱- كنفرانس ۱۹۰۷ لاهه، در مورد حقوق جنگ و منع كاربرد سلاح‌هاي سمي در جنگ، خبرگزاری دفاع مقدس، تاریخ انتشار: ۷ اسفند ۱۳۸۵.

2- اسماعیل عبدالرحمن، الأسس الأولیة للقانون الإنسانی الدولي، الطبعة الثالثة،۲۰۰۶م، مصر- القاهره.

۳- https://ihl-databases.icrc.org 

هدی سادات مشعشعیان