مقدمه

مسئله حضانت و دیدار فرزندان مشترک پس از جدایی والدین یکی از چالش‌های مهم حقوق خانواده است که تأثیر عمیقی بر آینده کودکان دارد. در نظام حقوقی ایران، قوانین متعددی بر حضانت نظارت دارند که از جمله آن‌ها می‌توان به قانون مدنی، قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بد‌سرپرست و کنوانسیون حقوق کودک اشاره کرد. این قوانین همواره در مسیر تغییر و تحول بوده‌اند. در این مقاله، مفاهیم کلیدی مربوط به حضانت، اصول حقوقی مرتبط و تأثیرات روانشناسی این قوانین بر کودکان بررسی خواهد شد. همچنین، بر اساس معیار مصلحت عالیه کودک که یکی از اصول بنیادین کنوانسیون حقوق کودک است، به تحلیل مواردی همچون عدم تبعیض، بقا و حیات کودک و حق مشارکت او در تصمیم‌گیری‌ها پرداخته خواهد شد.

مفهوم حضانت در نظام حقوقی ایران

حضانت در حقوق ایران هم به عنوان یک "حق" و هم به عنوان یک "تکلیف" شناخته می‌شود. به این معنا که والدین نمی‌توانند به‌طور دلخواه از حضانت فرزند خود صرف‌نظر کنند، بلکه این مسئولیت در شرایط خاصی قابل تفویض است. طبق ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی، حضانت فرزند هم حق و هم تکلیف والدین است. بر اساس ماده ۱۱۶۹ قانون مدنی، مادر تا سن هفت سالگی اولویت حضانت فرزند را دارد و پس از آن، حضانت با پدر است. اما این اصل در صورتی که "مصلحت کودک ایجاب کند" ، می‌تواند دگرگون شود. یعنی دادگاه می‌تواند حضانت را به والد دارای صلاحیت بیشتر بسپارد.

معیار مصلحت عالیه کودک و اهمیت آن در تصمیمات حقوقی

در نظام‌های سنتی، حضانت فرزند عمدتا تحت سیطره پدر و جد پدری قرار داشت؛ چرا‌که تأمین معاش و ریاست خانواده بر عهده آنها بود. اما با ظهور نظریات روانشناسی و جامعه‌شناسی، اماره مادری جایگزین اماره پدری شد و مادر به عنوان والد اولویت‌دار در نظر گرفته شد. در قرن بیستم، کنوانسیون حقوق کودک به عنوان بخشی از مجموعه قوانین حقوق بشر، معیار "مصلحت عالیه کودک" را معرفی کرد. این اصل به‌عنوان معیاری جهانی در نظام‌های حقوقی مختلف، از جمله ایران، پذیرفته شده است.

اصول بنیادین معیار مصلحت عالیه کودک

این اصول عبارتند از:

۱. عدم تبعیض کودک: حقوق کودکان نباید بر اساس جنسیت، قومیت یا وضعیت والدینشان نقض شود.

۲. مصلحت عالیه کودک: در تمام تصمیم‌گیری‌های حقوقی مرتبط با کودک، باید مصلحت او اولویت داشته باشد.

۳. اصل بقا و حیات کودک: هرگونه تصمیمات گرفته شده در خصوص کودک، باید امنیت جسمی و روحی کودک را تضمین کنند.

۴. حق مشارکت کودک: کودک باید متناسب با سن و بلوغ خود در تصمیماتی که بر او تأثیر دارد، مشارکت داده شود. نقش این معیار در دعاوی حضانت بسیار مهم است. حتی اگر قانون حضانت را به یکی از والدین بسپارد، اگر ثابت شود که حضانت نزد آن والد به ضرر کودک است، دادگاه می‌تواند حکم را تغییر دهد.

دیدگاه‌های روانشناسی درباره حضانت و آثار آن بر کودکان 

حضانت و جدایی والدین تأثیر عمیقی بر سلامت روانی و عاطفی کودکان دارد. بر اساس پژوهش‌های روانشناختی، کودکان پس از جدایی والدین با چالش‌های متعددی مواجه می‌شوند که شامل "اضطراب، افسردگی، کاهش اعتماد به نفس و مشکلات متعددی در روابط اجتماعی" است.

 -نقش والد روانشناختی در رشد کودک :

بر اساس نظریه دلبستگی، کودک در سال‌های نخست زندگی، پیوند عاطفی عمیقی با والدین خود برقرار می‌کند. قطع ناگهانی این ارتباط، به‌ویژه در سال‌های ابتدایی زندگی، می‌تواند موجب "اضطراب جدایی" و اختلالات عاطفی شود. از دیدگاه روانشناسی، "والد روانشناختی" کسی است که بیشترین پیوند عاطفی و حمایتی را با کودک دارد. در گذشته، اماره پدری بر قوانین حاکم بود. اما نظریات روانشناختی جدید نشان می‌دهند که مادر به‌عنوان مراقب اصلی، غالباً والد روانشناختی محسوب می‌شود. به همین دلیل، بسیاری از نظام‌های حقوقی، از جمله قوانین ایران، در سال‌های اخیر به سمت "مادر محوری" در حضانت حرکت کرده‌اند.

-تأثیر حضانت و جدایی والدین بر کودک در سنین مختلف

کودکان زیر ۷ سال: در این سنین، پیوند عاطفی با مادر بسیار قوی است. جدایی ناگهانی از مادر می‌تواند منجر به اضطراب شدید، مشکلات خواب و کاهش حس امنیت شود.

کودکان ۷ تا ۱۲ ساله: در این دوره، کودکان قادر به درک جدایی والدین هستند، اما همچنان به ثبات عاطفی نیاز دارند. ارتباط منظم با هر دو والد به کاهش اضطراب آن‌ها کمک می‌کند.

نوجوانان ۱۲ تا ۱۸ سال: در این سنین، نوجوانان به استقلال بیشتری تمایل دارند، اما همچنان نیازمند حمایت والدین هستند. مشکلات ارتباطی با والد غیرحضانت‌دار می‌تواند تأثیر منفی بر روابط اجتماعی و تحصیلی نوجوان داشته باشد.

چالش‌های حقوقی در اجرای حضانت و دیدار کودک

- تفویض و اسقاط حق حضانت: بر اساس ماده ۱۰ قانون مدنی، والدین می‌توانند "حق حضانت را به یکدیگر تفویض کنند". اما نکته مهم این است که " حضانت یک تکلیف است و قابلیت اسقاط ندارد". به این معنا که والدین نمی‌توانند حضانت را به‌طور کامل از خود سلب کنند، بلکه تنها می‌توانند آن را موقتاً به دیگری واگذار کنند.

-سلب حضانت به دلیل عدم صلاحیت والدین طبق ماده ۱۱۷۳ قانون مدنی: در صورتی که والدین دچار "اعتیاد، فساد اخلاقی، بیماری‌های روانی یا عدم توانایی در نگهداری از کودک " باشند، دادگاه می‌تواند حضانت را از آن‌ها سلب کند. اما حتی در این شرایط، حق دیدار کودک از والد سلب نمی‌شود، بلکه می‌توان دیدار را تحت نظارت و با شرایط خاص تنظیم کرد.

راهکارهای بهبود قوانین حضانت در ایران

-تأکید بر نظر کودک در تعیین حضانت: با توجه به اصول کنوانسیون حقوق کودک، مشارکت کودک در تصمیم‌گیری‌های مربوط به خودش اهمیت زیادی دارد. لازم است که قوانین ایران نیز به کودک این حق را بدهند که در سنین بالاتر، والد مورد نظر خود را برای حضانت انتخاب کند. 

-ایجاد مراکز مشاوره خانواده برای کاهش آسیب‌های روانی: بسیاری از مشکلات مرتبط با حضانت و دیدار کودک، ناشی از اختلافات والدین است. راه‌اندازی "مراکز مشاوره خانواده" می‌تواند به والدین کمک کند که تعارضات خود را کاهش داده و همکاری بهتری در زمینه تربیت کودک داشته باشند.

-اعمال کنترل بیشتر بر صلاحیت والدین حضانت‌دار: دادگاه‌ها باید نظارت بیشتری بر شرایط حضانت داشته باشند. در صورتی که والد حضانت‌دار دچار مشکلاتی مانند "اعتیاد، خشونت یا عدم توانایی نگهداری کودک" شود، حضانت باید مورد بازبینی قرار گیرد.

نتیجه‌گیری

حضانت و دیدار کودک از مهم‌ترین مسائل حقوق خانواده است که تأثیرات گسترده‌ای بر رشد و سلامت روانی کودک دارد. در قوانین ایران، حضانت بر اساس اصولی مانند "اماره پدری، اماره مادری و در نهایت مصلحت کودک" تعیین می‌شود. در دهه‌های اخیر، با پذیرش "اصل مصلحت عالیه کودک"، قوانین به سمت حمایت از والد روانشناختی و تأمین رفاه کودک حرکت کرده‌اند. از دیدگاه روانشناسی، ارتباط مستمر کودک با هر دو والد، نقش مهمی در سلامت عاطفی او دارد. بنابراین، حتی در شرایطی که والدین از یکدیگر جدا می‌شوند، باید شرایطی فراهم شود که کودک بتواند با هر دو والد ارتباط سالمی داشته باشد. در نهایت، برای بهبود قوانین حضانت در ایران، پیشنهاد می‌شود که "مشارکت کودک در تعیین سرنوشت خود افزایش یابد، مراکز مشاوره خانواده تقویت شوند و نظارت بر صلاحیت والدین حضانت‌دار بیشتر گردد". این اقدامات می‌تواند تضمین‌کننده آینده‌ای بهتر برای کودکان باشد.

زهرا اکبری پویانی