مقدمه

ادله اثبات دعوا در دعاوی حقوقی از اهمیت بسیار بالایی برخوردارند و به‌صورت مشخصی در قوانین مدنی و آیین دادرسی مدنی تعریف شده‌اند. این قوانین و مقررات به منظور حفظ حقوق و تعهدات طرفین دعوی تدوین شده‌اند. در بخش چهارم از مجموعه مباحث ادله اثبات دعوا، به بررسی محتویات و مندرجات سند رسمی، اعتبار اسناد خارجی در محاکم ایران، اعتبار اسناد رسمی و عادی، و انواع دفاع در برابر سند پرداخته‌ایم.

محتویات و مندرجات سند رسمی

متن سند رسمی به دو بخش تقسیم می‌شود: محتویات و مندرجات سند رسمی.

محتویات سند رسمی شامل بخش‌هایی از سند است که شامل امضاء، مهر، اثرانگشت یا عبارتی است که توسط طرفین در سند تنظیم می‌شود. برای مثال، برگ صورت‌مجلس دادگاه به‌عنوان یک سند رسمی، دارای محتویات است.

مندرجات سند رسمی به آن بخش‌هایی از سند اطلاق می‌شود که توسط مأمور رسمی براساس مشاهدات خود یا اظهارات طرفین نوشته می‌شود. به‌عنوان مثال، در یک سند رسمی، سردفتر هویت افراد را احراز کرده و پرسش‌هایی مانند آیا ملک را رؤیت کرده‌اید؟ را مطرح می‌کند. در پاسخ، اگر فرد بگوید بله، سردفتر نیز می‌نویسد بله، ملک را رؤیت کردم. این‌گونه مطالب که براساس مشاهدات مأمور رسمی یا اظهارات طرفین نوشته می‌شود، به‌عنوان مندرجات سند شناخته می‌شود.

اهمیت مندرجات و محتویات سند

درصورتی‌که شخصی نسبت به محتویات و مندرجات یک سند رسمی ادعایی داشته باشد، تنها می‌تواند ادعای جعل را مطرح کند. در علم حقوق، اصلی تحت عنوان "اصاله‌الصحه نسبت به اسناد رسمی" وجود دارد که بیان می‌کند اسنادی که به‌صورت رسمی تنظیم می‌شوند، اصل بر صحت آن‌ها است. بنابراین، هر کسی که نسبت به یک سند رسمی ادعایی دارد، باید ادعای جعل مطرح کند. نکته مهم این است که بدانیم جعل مربوط به محتویات سند است یا مندرجات آن. اگر جعل ناظر به محتویات سند باشد، یعنی آنچه که خود شخص در سند نوشته، امضاء، مهر یا اثرانگشت زده، به آن جعل مادی گفته می‌شود. اما اگر جعل مربوط به مندرجات سند باشد، به آن جعل معنوی اطلاق می‌شود.

اعتبار اسناد خارجی در محاکم ایران

ماده ۱۲۹۵ قانون مدنی چهار شرط برای اعتبار اسناد خارجی در محاکم ایران تعیین کرده است:

۱- اسناد خارجی بعلتی از علل (مثل حکم دادگاه) از اعتبار نیفتاده باشد.

۲- مفاد آن مخالف با قوانین، نظم عمومی و اخلاق حسنه ایران نباشد. مثل حق مالکیت خارجی‌ها نسبت به مال غیرمنقول یا ازدواج با محارم یا معامله نسبت به مشروبات الکلی.

۳- کشوری که سند در آنجا تنظیم شده به‌موجب قوانین خود یا عهود، اسناد تنظیم شده در ایران را معتبر بشناسد. (ماده ۹ قانون مدنی به این موضوع اشاره دارد).

۴- تصدیق نماینده سیاسی یا کنسولی ایران در کشوری که سند در آنجا تنظیم شده یا تصدیق نماینده سیاسی یا کنسولی کشور مزبور در ایران مبنی بر اینکه سند موافق قوانین محل تنظیم شده است.

ماده ۱۷۷ و مواد بعدی قانون اجرای احکام مدنی، به‌همراه کنوانسیون نیویورک (در خصوص اجرای احکام داوری) نیز شرایطی را برای اجرای احکام خارجی با رعایت ماده ۱۲۹۵ قانون مدنی در نظر گرفته‌اند.

اعتبار اسناد رسمی و عادی

نسبت به اسناد رسمی یا اسناد عادی که اعتبار آن‌ها محرز شده، انکار و تردید قابل پذیرش نیست. اسناد رسمی نسبت به طرفین، وراث و قائم مقام آن‌ها معتبر است و اعتبار آن نسبت به اشخاص ثالث درصورتی است که قانون تصریح کرده باشد. برابر ماده ۱۳۰۵ قانون مدنی تاریخ سند رسمی در برابر اشخاص ثالث قابل استناد است؛ اما در مورد اسناد عادی فقط نسبت به کسانی‌که در زمان تنظیم سند شرکت داشته‌اند یا ورثه آن‌ها یا کسی‌ که به نفع او وصیت شده معتبر است. یکی از مواردی که تاریخ سند عادی نسبت به اشخاص ثالث اعتبار ندارد موضوع ماده ۱۴۶ و ۱۴۷ قانون اجرای احکام مدنی است.

انواع دفاع در برابر سند

در دعاوی حقوقی، اگر سندی به‌عنوان دلیل ارائه شود، ممکن است طرف مقابل دو نوع دفاع را در برابر آن مطرح کند: دفاع ماهوی و دفاع شکلی.

دفاع ماهوی: به دفاع در ماهیت و محتوای سند اشاره دارد. به‌عنوان مثال، اگر شخص الف به طرفیت شخص ب و به استناد یک سند عادی با موضوع خرید یک ملک با مبایعه‌نامه، دعوای الزام به تنظیم سند رسمی یا تحویل مبیع را مطرح کند، خوانده ممکن است قرارداد را بپذیرد، اما بگوید که این قرارداد اقاله یا فسخ شده است. این نوع دفاع به دفاع ماهوی معروف است. یا اگر شخصی به استناد یک سند، طلبی را مطالبه کند و خوانده در مقام دفاع، رسید را بپذیرد اما بگوید که بدهی را پرداخت کرده است، این نیز نمونه‌ای از دفاع ماهوی است. در چنین مواردی، خوانده ممکن است شاهد یا رسید را به‌عنوان مستند خود ارائه دهد.

دفاع شکلی: به دفاع از ساختار و اصالت سند اشاره دارد. در این نوع دفاع، موضوع سند اهمیت ندارد بلکه اساساً خود سند مورد قبول خوانده نیست. وقتی به اصالت سند ایراد وارد می‌شود، این دفاع به دفاع شکلی معروف است و مطابق قانون آیین دادرسی مدنی شامل ایراد انکار، تردید یا جعل می‌شود که هر کدام از این سه مورد از لحاظ تعریف و مبانی با دیگری متفاوت است.

گاهی طرفین در مقام دفاع از واژه دیگری به نام "تکذیب" استفاده می‌کنند که به‌طور عام به معنای قبول نداشتن یک سند است، اما به‌ مفهوم ایراد خاص یا اصطلاحی نیست. در یک جلسه دادرسی، اگر خواهان یا خوانده بیان کند که سند استنادی طرف مقابل را تکذیب می‌کند؛ دفاع شکلی به‌صورت کلی انجام شده است. این موضوع به‌مثابه این است که شخصی به طرفیت دیگری دادخواستی مبنی بر ایفاء تعهدات دهد، دراین‌حالت، تعهدات مانند تکذیب به‌طور کلی مطرح شده و خواهان باید نوع دقیق ایراد خود را به‌صورت صریح در قالب انکار، تردید یا جعل اعلام کند.

ادامه دارد...

نتیجه‌گیری

شناخت دقیق و کاربرد صحیح ادله اثبات دعوا می‌تواند نقش مهمی در فرآیند دادرسی و تعیین حق و تکلیف طرفین دعوی ایفا کند. بررسی محتویات و مندرجات سند رسمی نشان می‌دهد که هر بخش از سند چه نقشی در فرآیند اثبات دارد. همچنین، اعتبار اسناد خارجی در محاکم ایران و شرایط قانونی مربوط به آن‌ها نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در نهایت، آگاهی از انواع دفاع ماهوی و شکلی در برابر اسناد می‌تواند به بهبود روند دادرسی کمک کند.

امین ابوالحسنی