مقدمه

در روابط حقوقی، یکی از مباحث مهم و مورد توجه، استفاده از مال دیگران و پیامدهای آن است. قانون مدنی ایران به‌عنوان مرجع اصلی تنظیم روابط حقوقی افراد، در موارد مختلف قواعد و اصولی را برای حفاظت از حقوق مالکانه افراد تعیین کرده است. یکی از این موارد، استفاده از مال غیر به‌وسیله اذن مالک است که در ماده ۳۳۷ قانون مدنی ایران به‌طور خاص مورد توجه قرار گرفته است. این ماده به‌طور مشخص به موضوع «استفاده از مال غیر» و حق مالک در دریافت اجرت‌المثل در صورت عدم توافق بر عدم پرداخت هزینه اشاره دارد. در این مقاله، ضمن تحلیل مفاد ماده ۳۳۷، به بررسی شرایط، استثنائات، و مصادیق آن خواهیم پرداخت.

مفاد ماده ۳۳۷ قانون مدنی:

ماده ۳۳۷ قانون مدنی ایران به‌طور واضح بیان می‌دارد:  

«هرگاه کسی بر حسب اذن صریح یا ضمنی از مال غیر استیفای منفعت کند صاحب مال مستحق اجرت‌المثل خواهد بود مگر این‌که معلوم شود که اذن در انتفاع مجانی بوده است.»

این ماده دو نکته اصلی را مطرح می‌کند:

۱. استفاده از مال غیر به اذن مالک: هرگاه شخصی با اذن مالک از مال او استفاده کند، مالک مال حق دارد که اجرت‌المثل دریافت کند. 

۲. استثنای اذن مجانی: در صورتی که اذن مالک برای استفاده از مال او به‌صورت رایگان و بدون انتظار اجرت باشد، مالک از دریافت اجرت‌المثل محروم خواهد بود.

۱. استفاده از مال غیر و حق دریافت اجرت‌المثل:

در حقوق ایران، مالکیت به‌عنوان یکی از مهم‌ترین حقوق فردی شناخته شده است و هیچ‌کس بدون رضایت مالک حق ندارد از مال او استفاده کند. با این حال، ممکن است مالک به شخص دیگری اجازه دهد تا از مال او استفاده کند. این اجازه می‌تواند به‌صورت صریح (مثلاً از طریق قرارداد مکتوب یا شفاهی) یا ضمنی (از طریق رفتارهای غیرمستقیم مانند سکوت مالک در برابر استفاده از مال او) داده شود.

در این شرایط، مالک مال از آنجایی که از منافع مال خود محروم شده است، مستحق دریافت اجرت‌المثل (مبلغ معادل منافع از دست رفته) خواهد بود. این اجرت‌المثل می‌تواند به‌صورت توافقی بین طرفین تعیین شود یا در صورت اختلاف، توسط دادگاه محاسبه گردد.

۲. استثنای اذن مجانی:

اگر اذن مالک به‌طور خاص به‌صورت رایگان و بدون انتظار دریافت اجرت باشد، مالک از دریافت اجرت‌المثل محروم خواهد بود. این امر به معنای آن است که در صورتی که طرفین توافق کنند که استفاده از مال به‌طور رایگان و بدون هیچ‌گونه چشم‌داشتی از طرف مالک صورت گیرد، مالک حق مطالبه اجرت‌المثل نخواهد داشت. 

این شرایط در مواردی که اذن به‌صورت ضمنی داده شده است، ممکن است پیچیده‌تر باشد. به همین دلیل، در صورت بروز اختلاف، محاکم قضائی ممکن است به بررسی دلایل و شواهد مختلف پرداخته و بر اساس آنها حکم به دریافت یا عدم دریافت اجرت‌المثل صادر کنند.

۳. مصادیق کاربردی ماده ۳۳۷:

برای درک بهتر مفاد ماده ۳۳۷، بررسی چند مثال می‌تواند مفید باشد:

- مثال اول:

- فرض کنید فردی به نام «مهدی» از دوست خود «سعید» به‌طور شفاهی اجازه می‌گیرد که از باغ او استفاده کند. در این مورد، اگر مهدی هیچ‌گونه توافقی مبنی بر استفاده رایگان از باغ نداشته باشد، باید اجرت‌المثل برای استفاده از باغ و منافع آن را پرداخت کند. حتی اگر توافقی در مورد مبلغ اجرت انجام نشده باشد، سعید حق دارد که اجرت‌المثل را مطالبه کند.

- مثال دوم:

فرض کنید فردی به نام «ناصر» از دوست خود «امیر» اجازه می‌گیرد که ماشین او را برای مدت کوتاهی و به صورت رایگان استفاده کند. در صورتی که ناصر به‌طور رایگان از ماشین استفاده کند، امیر نمی‌تواند اجرت‌المثل مطالبه کند، چراکه در این مورد اذن به‌صورت رایگان بوده است.

۵. نتیجه‌گیری:

ماده ۳۳۷ قانون مدنی ایران یکی از مواد حیاتی در تنظیم روابط حقوقی میان افراد در خصوص استفاده از مال غیر است. این ماده به‌وضوح مشخص می‌کند که مالک مال در صورتی که از مال او استفاده شود، حق دریافت اجرت‌المثل دارد، مگر آنکه اذن به‌طور رایگان و بدون چشم‌داشت داده شده باشد. این قواعد موجب می‌شود که حقوق مالکانه در برابر استفاده غیرمجاز یا حتی با اذن از مال دیگران محفوظ بماند و مانع از تضییع حقوق مالی افراد گردد. به همین دلیل، آگاهی از این ماده و نحوه اجرای آن در روابط حقوقی، برای افراد و وکلا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

رضا رمضانی