مقدمه
پاندمی کووید-۱۹ به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های جهانی در تاریخ معاصر، تأثیرات عمیقی بر جوامع و اقتصادهای جهانی گذاشت. این بحران نه تنها جان میلیون‌ها انسان را تهدید کرد، بلکه زنجیره‌های تأمین جهانی را به شدت مختل نمود و بسیاری از شرکت‌های بین‌المللی را در شرایطی قرار داد که نمی‌توانستند تعهدات قراردادی خود را اجرا کنند. این وضعیت اهمیت بندهای فورسماژور را بیش از پیش برجسته کرد و لزوم بازنگری این بندها را در قراردادهای بین‌المللی به‌خوبی نشان داد.
در این مقاله، ما به بررسی جامع اهمیت بندهای فورسماژور، تغییرات کلیدی پس از پاندمی، تأثیرات بر دعاوی حقوقی و راهکارهای پیشنهادی برای تدوین بهتر این بندها خواهیم پرداخت.
· مفهوم و تاریخچه بند فورسماژور
بند فورسماژور یا قوه قاهره، مفهومی حقوقی است که برای مدیریت ریسک‌های ناشی از وقوع حوادث غیرقابل پیش‌بینی و خارج از کنترل طرفین قرارداد به کار می‌رود. این بند معمولاً شامل حوادثی مانند زلزله، سیل، طوفان، جنگ و دیگر بلایای طبیعی می‌شود که اجرای تعهدات قراردادی را غیرممکن یا بسیار دشوار می‌سازند. با این حال، پاندمی کووید-۱۹ باعث شد تا این تعریف گسترده‌تر شود و شامل بحران‌های بهداشتی و اقدامات دولتی نیز گردد.
استفاده از مفهوم فورسماژور به قوانین قدیمی مدنی و تجارت بازمی‌گردد. در قوانین رومی و سپس در حقوق مدرن کشورهای مختلف، این مفهوم به‌عنوان ابزاری برای حمایت از طرفین در برابر ریسک‌های پیش‌بینی‌نشده گنجانده شده است. کنوانسیون سازمان ملل متحد در مورد قراردادهای بیع بین‌المللی کالا (CISG) نیز به اهمیت این بند پرداخته و آن را به عنوان راهکاری برای مدیریت شرایط بحرانی معرفی کرده است.
· اهمیت بندهای فورسماژور در قراردادهای بین‌المللی
ریسک‌های غیرقابل پیش‌بینی
بند فورسماژور در قراردادها به طرفین این امکان را می‌دهد که در صورت وقوع شرایطی کاملاً خارج از کنترل، از تعهدات قراردادی خود به‌صورت موقت یا دائمی معاف شوند. پاندمی کووید-۱۹ به‌وضوح نشان داد که حتی شرایطی که قبلاً بسیار بعید به نظر می‌رسیدند، می‌توانند به‌سرعت کل اقتصاد جهانی را تحت تأثیر قرار دهند.
تأثیر پاندمی بر اقتصاد جهانی
پاندمی کووید-۱۹ باعث تعطیلی گسترده کارخانه‌ها، محدودیت‌های شدید در حمل و نقل بین‌المللی و ایجاد اختلالات شدید در زنجیره تأمین شد. این شرایط باعث شد که بسیاری از شرکت‌های بین‌المللی نتوانند به تعهدات قراردادی خود عمل کنند و مجبور به استناد به بند فورسماژور شوند. این موضوع به خوبی نشان داد که تعریف و تدوین دقیق این بند چقدر برای محافظت از منافع طرفین قرارداد اهمیت دارد.
پیامدهای نبود بند فورسماژور مناسب
نبود یا ضعف در بند فورسماژور می‌تواند پیامدهای مالی و حقوقی سنگینی برای طرفین قرارداد داشته باشد. برای مثال، شرکت‌هایی که نتوانستند به‌طور مؤثر به این بند استناد کنند، مجبور به پرداخت غرامت‌های سنگین یا مواجهه با دعاوی حقوقی شدند.
· تغییرات و بهبودهای اعمال‌شده در بندهای فورسماژور پس از کووید-۱۹
پاندمی کووید-۱۹ باعث شد تا شرکت‌ها و نهادهای تجاری تغییرات اساسی در بندهای فورسماژور ایجاد کنند. در ادامه، برخی از مهم‌ترین این تغییرات را بررسی می‌کنیم.
اضافه کردن حوادث ناشی از بحران‌های بهداشتی
یکی از تغییرات مهم، گنجاندن صریح بحران‌های بهداشتی و پاندمی‌ها در بندهای فورسماژور است. در قراردادهای جدید، حوادثی مانند شیوع بیماری‌های مسری، اقدامات بهداشتی دولت‌ها و محدودیت‌های سفر به‌عنوان شرایط فورسماژور به رسمیت شناخته شده‌اند.
تدوین شرایط خاص‌تر برای اطلاع‌رسانی و ارائه مدارک
قراردادهای جدید اغلب شامل مقررات دقیق‌تری برای اطلاع‌رسانی در خصوص وقوع حادثه فورسماژور هستند. طرفین باید مدارک معتبری ارائه دهند که نشان‌دهنده تأثیر مستقیم حادثه بر عدم امکان اجرای تعهدات باشد. این اسناد می‌توانند شامل گزارش‌های رسمی از مقامات دولتی، اظهارات کارشناسان و یا مستندات مالی باشند.
مکانیزم‌های اطلاع‌رسانی شفاف
یکی دیگر از بهبودهای عمده، تعیین مکانیزم‌های دقیق اطلاع‌رسانی است. بسیاری از قراردادها اکنون شرایط زمانی مشخصی را برای اعلام فورسماژور تعیین می‌کنند و اگر طرف متضرر در این بازه زمانی مشخص اقدام به اطلاع‌رسانی نکند، حق استناد به فورسماژور را از دست خواهد داد.
پیش‌بینی راهکارهای جایگزین و تعدیل تعهدات
بعضی از قراردادها اکنون گزینه‌های جایگزینی را برای تعدیل یا به تأخیر انداختن تعهدات در نظر می‌گیرند. این تغییرات انعطاف‌پذیری بیشتری به طرفین قرارداد می‌دهد و احتمال بروز اختلافات را کاهش می‌دهد.
· تحلیل دعاوی حقوقی بین‌المللی پس از پاندمی کووید-۱۹
پاندمی کووید-۱۹ به طور قابل توجهی باعث افزایش دعاوی حقوقی در سطح بین‌المللی شد. در ادامه، به بررسی چند پرونده مهم می‌پردازیم که در آن‌ها به بند فورسماژور استناد شده است.
پرونده شرکت تولیدکننده و تأمین‌کننده بین‌المللی
یکی از پرونده‌های شاخص مربوط به یک شرکت تولیدکننده است که به دلیل تعطیلی‌های ناشی از محدودیت‌های دولتی، قادر به تحویل محصولات خود به خریداران نبود. در این مورد، شرکت به بند فورسماژور استناد کرد. اما خریدار ادعا کرد که تولیدکننده می‌توانست پیش‌بینی‌های بهتری انجام دهد.
رأی دادگاه:
دادگاه در نهایت به نفع شرکت تولیدکننده حکم داد، زیرا شرکت توانسته بود مدارک مستندی را ارائه دهد که نشان می‌داد پاندمی به‌طور مستقیم اجرای تعهدات را غیرممکن ساخته است.
پرونده مربوط به حمل و نقل دریایی
در یک مورد دیگر، یک شرکت حمل و نقل دریایی نتوانست محموله‌ای را به دلیل بسته شدن بنادر به موقع تحویل دهد. شرکت حمل و نقل به بند فورسماژور استناد کرد. اما دادگاه بررسی کرد که آیا این شرکت تمام تلاش‌های معقول برای پیدا کردن مسیرهای جایگزین را انجام داده است یا خیر.
رأی دادگاه:
دادگاه به این نتیجه رسید که با وجود غیرقابل پیش‌بینی بودن پاندمی، شرکت باید برای پیدا کردن مسیرهای جایگزین تلاش بیشتری می‌کرد. این پرونده اهمیت اقدامات پیشگیرانه و مدیریت ریسک را برجسته کرد.
· راهکارهای پیشنهادی برای تدوین بندهای کارآمدتر
با توجه به تجربیات حاصل از پاندمی کووید-۱۹، مشاوران حقوقی و شرکت‌ها باید راهکارهای مؤثری برای بهبود بندهای فورسماژور ارائه دهند.
۱ـ تعریف دقیق و شفاف بند فورسماژور
تدوین جامع‌تر:
بند فورسماژور باید به‌طور دقیق و شفاف، حوادث مختلفی از جمله بحران‌های بهداشتی، تصمیمات دولتی و بلایای طبیعی را پوشش دهد.
شرایط و الزامات ارائه مدارک:
طرفین باید ملزم به ارائه مدارک معتبر برای اثبات تأثیر حادثه شوند.
۲ـ پیش‌بینی اقدامات کاهشی و جایگزین
راه‌حل‌های جایگزین:
قراردادها باید شامل گزینه‌هایی مانند تمدید مهلت‌ها یا تغییر روش اجرای تعهدات در صورت وقوع حادثه فورسماژور باشند.
برنامه‌ریزی برای کاهش خسارت: تدوین برنامه‌های مدیریت ریسک برای کاهش اثرات حوادث غیرمترقبه.
۳ـ نقش مشاوران حقوقی
مشاوره مستمر:
استفاده از خدمات مشاوران حقوقی برای بازنگری و اصلاح بندهای قراردادی به‌منظور پوشش ریسک‌های جدید.
ـ نقش بیمه و سایر ابزارهای حمایتی
پاندمی کووید-۱۹ اهمیت بیمه و سایر ابزارهای حمایتی را برای مدیریت ریسک‌های تجاری بیشتر نمایان کرد. شرکت‌ها باید به این موارد توجه داشته باشند تا در مواجهه با حوادث فورسماژور، کمتر متحمل زیان شوند.
بیمه‌های مرتبط با حوادث فورسماژور
پوشش بیمه‌ای برای پاندمی‌ها:
یکی از درس‌های پاندمی کووید-۱۹ این است که شرکت‌ها می‌توانند از بیمه‌هایی استفاده کنند که خسارات ناشی از بیماری‌های مسری و بحران‌های جهانی را پوشش دهند. این نوع بیمه‌ها می‌توانند به جبران خسارات مالی ناشی از توقف کسب‌وکارها کمک کنند.
بیمه برای وقفه در کسب‌وکار (Business Interruption Insurance):
این بیمه می‌تواند در مواقعی که شرکت‌ها به دلیل حادثه فورسماژور قادر به ادامه فعالیت نیستند، هزینه‌ها و زیان‌های ناشی از وقفه در عملیات را پوشش دهد.
سایر ابزارهای حمایتی
صندوق‌های اضطراری و ذخایر مالی:
شرکت‌ها باید منابع مالی ذخیره‌ای داشته باشند که در مواقع بحرانی از آن‌ها استفاده کنند. این منابع می‌توانند به کاهش خسارت‌ها در دوره‌های بحرانی کمک کنند.
پوشش‌های قراردادی جایگزین:
استفاده از بندهایی در قرارداد که تعهدات خاصی را در صورت وقوع شرایط بحرانی تعدیل کند، می‌تواند به کاهش ریسک‌ها کمک کند.
ـ نتیجه‌گیری
پاندمی کووید-۱۹ به‌وضوح نشان داد که جهان تجاری به‌سرعت می‌تواند تحت تأثیر حوادث غیرمترقبه قرار گیرد. بنابراین، بندهای فورسماژور در قراردادهای بین‌المللی باید به گونه‌ای تدوین شوند که طرفین را از خطرات مالی و حقوقی در امان نگه دارند. تعریف دقیق و شفاف این بندها، همراه با تدابیر پیشگیرانه، بیمه‌های حمایتی و مکانیزم‌های جایگزین، از اهمیت بالایی برخوردار است.
شرکت‌ها باید به‌صورت مستمر به بازنگری قراردادهای خود بپردازند و آمادگی لازم را برای مواجهه با شرایط بحرانی مشابه داشته باشند. تجربه پاندمی کووید-۱۹ نشان داد که پیش‌بینی و آماده‌سازی مناسب می‌تواند از زیان‌های بزرگ جلوگیری کند و به ادامه پایدار کسب‌وکار کمک کند. با اقدامات حقوقی و قراردادی مناسب، شرکت‌ها می‌توانند برای بحران‌های غیرمنتظره و آینده بهتر آماده شوند.
آیدا فداخواه
آیدا فداخواه
21 بهمن 1403