مقدمه

در نظام مالی و بانکی هر کشور، اسناد مختلفی به عنوان ابزارهای قانونی و رسمی برای انجام معاملات و ثبت تعهدات مورد استفاده قرار می‌گیرند. این اسناد نه تنها به تسهیل فرآیندهای مالی کمک می‌کنند، بلکه نقش مهمی در حمایت از حقوق طرفین قراردادها دارند.

در این نوشتار، به بررسی اجمالی برخی از انواع مختلف اسناد بانکی پرداخته می‌شود، از جمله اسناد رسمی، لازم‌الاجرا، رهنی و تجاری، که هر یک ویژگی‌ها و کاربردهای خاص خود را دارند.

الف. سند رسمی

به اسنادی اطلاق می‌شود که طبق قوانین و مقررات ثبت، در اداره ثبت اسناد و املاک یا دفاتر اسناد رسمی تنظیم می‌شوند. همچنین، اسنادی که توسط مأمورین رسمی و در حدود صلاحیت‌های قانونی آن‌ها تنظیم می‌گردد نیز جزء اسناد رسمی به حساب می‌آیند.

مطابق ماده ۱۲۸۷ قانون مدنی، سه نوع سند، رسمی محسوب می‌شود:

۱. اسنادی که در اداره ثبت اسناد و املاک ثبت شده‌اند.

۲. اسنادی که در دفاتر اسناد رسمی ثبت گردیده‌اند.

۳. اسنادی که توسط سایر مأمورین رسمی، طبق مقررات و با صلاحیت تنظیم می‌شوند.

بر این‌ اساس سند رسمی دارای سه ویژگی کلیدی است:

۱. تنظیم توسط مأمور رسمی: این اسناد تنها باید توسط مأمورین مجاز و رسمی تنظیم شوند.

۲. صلاحیت مأمور: مأمور رسمی باید در محدوده صلاحیت خود سند را تنظیم کند.

۳. رعایت قوانین: مامور رسمی باید براساس قوانین و مقررات سند را تنظیم کند؛ اگر مأمور رسمی قوانین و مقررات را در تنظیم سند رعایت نکند، سند رسمی نیست؛ اگرچه ممکن است معامله صحیح باشد.

ب. سند لازم الاجرا

سند لازم‌الاجرا به سندی گفته می‌شود که بتوان برای اجرای مفاد آن، اجرائیه صادر کرد. مانند اسنادی که در دفاتر اسناد رسمی و با رعایت تشریفات قانونی ثبت می‌شوند. به عبارت دیگر، سند لازم‌الاجرا سندی است که قدرت اجرایی دارد، خواه اجرائیه از طریق دفتر اسناد رسمی تنظیم کننده سند یا دوایر اجرای ثبت صادر شود خواه از طریق دادگاه.

این سند به‌عنوان ابزاری برای تضمین حقوق طرفین در معاملات یا توافقات و همچنین امکان پی‌گیری در صورت عدم اجرای تعهدات، شناخته می‌شود. در واقع، وجود این اسناد به افراد و نهادها این امکان را می‌دهد که در صورت بروز اختلاف یا عدم اجرای تعهدات، به سادگی به مراجع قضایی یا ثبتی مراجعه کرده و حقوق خود را مطالبه کنند.

پ. سند در حکم سند لازم‌الاجرا

این دسته از اسناد به موجب قوانین خاص، به عنوان اسناد لازم‌الاجرا شناخته می‌شوند. به عنوان مثال، چک‌ها و قراردادهای موضوع ماده ۱۵ قانون عملیات بانکی بدون ربا از جمله این اسناد هستند. برای این دسته نیز نیاز به صدور حکم دادگاه نیست و با مراجعه به ادارات ثبت یا دوایر اجرای ثبت می‌توان اجرائیه صادر کرد.

در واقع این نوع اسناد در مواقع خاص می‌توانند همانند اسناد لازم‌الاجرا، قابلیت پی‌گیری و اجرای حقوق طرفین را فراهم کنند.

ت. سند رهنی (سند وثیقه)

سند رهنی، سند رسمی است که در آن مالی (اعم از منقول یا غیرمنقول) به عنوان وثیقه، برای تأمین یک دین مشخص به رهن گرفته می‌شود. در صورتی‌که مدیون از پرداخت دین خود امتناع کند، طلبکار می‌تواند با صدور اجرائیه مطالبات خود را از محل وثیقه استیفا کند. این نوع سند معمولاً در زمینه رهن املاک غیرمنقول کاربرد بیشتری دارد و به بستانکار این اطمینان را می‌دهد که در صورت عدم پرداخت بدهی از دارایی رهنی برای جبران خسارت خود استفاده کند. این سند نقش مهمی در تامین اعتبار و مدیریت ریسک در معاملات مالی ایفا می‌کند.

ث. سند ذمه‌ای (سند بدون وثیقه)

سندی است رسمی که نشان‌دهنده تعهد مدیون به پرداخت مبلغی مشخص یا انجام یک عمل معین است. اگر مدیون به تعهد خود عمل نکند، طلبکار می‌تواند با صدور اجرائیه، اموال او را برای استیفای طلب بازداشت کند.

ج. سند انتقال قطعی

سندی است که طی آن، وقتی طبق شرایطی معامله صورت بگیرد، مال به‌طور قطعی از ید مالک اولیه خارج و به تملک خریدار درخواهد آمد و هیچ‌گونه محدودیت زمانی ندارد. به عبارت دیگر، سند انتقال قطعی سندی است که به‌طور رسمی و قانونی مالکیت یک دارایی مانند ملک یا وسیله نقلیه را از یک شخص (فروشنده) به شخص دیگر (خریدار) منتقل می‌کند. این سند به عنوان مدرک معتبر برای اثبات مالکیت جدید عمل می‌کند.

چ. سند دیداری

این سند به محض رؤیت باید کارسازی شود؛ به عبارت دیگر، وجه آن باید به دارنده سند پرداخت گردد. در این نوع سند، تعیین مهلت یا اجل برای پرداخت مفهومی ندارد، مانند چک‌.

ح. سند انتقال اجرایی

این سند پس از برگزاری مزایده و انتقال مال به برنده یا بستانکار صادر می‌شود. سند مزبور گواهی بر انتقال مالی است که در فرایند اجرای حکم منتقل شده است. این سند نقش مهمی در تضمین حق مالکیت و جلوگیری از بروز اختلافات حقوقی دارد و به عنوان مدرکی معتبر در محاکم قضایی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

خ. سند شرطی

یک سند رسمی است که در آن تحقق یک شرط خاص برای بستانکار، در مدت مشخص، لازم است. در صورت عدم تحقق آن شرط، بستانکار می‌تواند با درخواست صدور اجرائیه، مال مرهونه را به تملک خود درآورد.

د. سند اعتباری

این نوع سند به گونه‌ای است که برای پرداخت وجه آن می‌توان مدت و اجل مشخصی تعیین کرد. به بیان دیگر، صدور وعده‌دار سند امکانپذیر است. نمونه بارز اسناد اعتباری، سفته است.

ذ. سند حسابداری

به اسنادی اطلاق می‌شود که در آن، تمام عملیات مالی و حسابداری افراد ثبت می‌گردد. این اسناد برای تنظیم صورت‌های مالی، ارزیابی عملکرد مالی و تطبیق حساب‌ها اهمیت زیادی دارند و از نظر قانونی باید نگهداری و منظم بررسی شوند.

ر. سند تجاری

این اسناد بین تجار در معاملات تجاری رد و بدل می‌شوند و نشان‌دهنده مطالبات و مالکیت کالاها هستند. برات، سفته و چک از جمله اسناد تجاری محسوب می‌شوند. این اسناد معمولاً برای تسهیل روابط تجاری میان افراد یا شرکت‌ها به کار می‌روند و ویژگی‌های خاصی دارند که آن‌ها را از اسناد غیرتجاری متمایز می‌کند.

جمع‌بندی

در نهایت، شناخت انواع اسناد بانکی و ویژگی‌های هر یک، برای افراد و نهادهای اقتصادی ضروری است. این اسناد نه تنها در تضمین معاملات و تعهدات مالی نقش دارند، بلکه در صورت بروز اختلاف، به عنوان مستندات قانونی در محاکم نیز قابل استناد هستند. آشنایی با این اسناد می‌تواند به بهبود مدیریت مالی و کاهش ریسک‌های مرتبط با معاملات کمک کند.

امین ابوالحسنی