بررسی توبه در حقوق کیفری ایران
مقدمه
توبه به معنای بازگشت و پشیمانی از گناه است. البته توبه نه تنها بازگشت از گناه است بلکه در حقوق کیفری به معنای بازگشت و پشیمانی مجرم از جرم ارتکابی به کار می‌رود. در قانون مجازات اسلامی ایران مصوب ۱۳۹۲، در فصل سقوط مجازات‌ها، از ماده ۱۱۴ تا ۱۱۹ به بحث توبه مجرم در جرایم مختلف اختصاص یافته است.
در این سطور، سعی می‌شود، به طور مختصر و کوتاه، به شرح و توضیح توبه مجرم در جرایم مختلف حدی، تعزیری و قصاص پرداخته شود.
گفتار اول: توبه مجرم در جرایم حدی
ماده ۱۱۴ ق.م.ا به بحث توبه مجرم در جرایم حدی پرداخته است. بنا به آنچه که از این ماده استنباط می‌شود، حد قذف تحت هیچ شرایطی با توبه ساقط نمی‌شود. به این دلیل که، حد قذف از حقوق‌الناس به شمار می‌رود؛ بنا‌بر‌این، فقط گذشت شاکی است که باعث سقوط آن می‌شود.
در حد محاربه، اگر قبل از تسلط و دستگیری مجرم، توبه واقع شود، حد ساقط می‌شود.
به طور کلی، در همه جرایم حدی به جز حد قذف و حد محاربه، با توجه به اینکه توبه قبل از اثبات جرم باشد یا پس از آن، احکام مختلفی در قانون در نظر گرفته شده است. بنا‌بر‌این،
الف- اگر توبه پیش از اثبات جرم حدی باشد، حد ساقط می‌شود.
ب- اگر مجرم پس از اثبات جرم، توبه کند، با توجه به دلیل اثبات‌کننده، حکم قضیه به شرح زیر متفاوت خواهد بود:
۱- اگر دلیل اثبات‌کننده جرم، اقرار باشد، دادگاه در همه جرایم به جز حد قذف، مخیر است عفو مجرم را توسط ریاست قوه قضائیه از مقام معظم رهبری تقاضا کند.
۲- اگر دلیل اثبات‌کننده جرم، دلایلی از قبیل شهادت شهود و علم قاضی باشد، در همه جرایم، مجازات ساقط نمی‌شود.
هرگاه مجازات جرم حدی به دلیل توبه ساقط شود، خواه توبه پیش از اثبات جرم باشد، خواه پس از اثبات جرم؛ هیچ مجازات جایگزینی برای آن جرم اعمال نمی‌شود. برای این حکم، فقط یک استثناء وجود دارد و آن هم، هرگاه که جرم حدی ارتکابی، زنا یا لواط به عنف یا اکراه یا با اغفال بزه‌دیده صورت پذیرد که مجازات اصلی آن، اعدام است. اگر مجرم این جرم، توبه کند، مجازات آن ساقط می‌شود. اما، مرتکب به حبس یا شلاق تعزیری درجه ۶ و یا هر دوی آن مجازات‌ها محکوم خواهد شد.
در موارد فوق، هرگاه از اثبات جرم سخن به میان آمده است، مقصود صدور حکم قطعی است. بنا‌بر‌این، تا قبل از قطعیت حکم، توبه مرتکب، توبه قبل از اثبات جرم است (خالقی، علی، ۱۳۹۴، ص ۱۰۳۱).
گفتار دوم: توبه در جرایم تعزیری
ماده ۱۱۵ ق.م.ا به بیان حکم توبه در جرایم تعزیری پرداخته است. بنا به آنچه که از این ماده، مستفاد می‌شود، در صورتی که مجرم در جرایم تعزیری درجه ۶، ۷ و ۸ توبه کند، از مجازات تعزیری این جرایم معاف می‌شود. بهترین مثال این مورد، حکم به معافیت از کیفر مذکور در ماده ۳۹ ق.م.ا است. اما، اگر مجرم، در جرایم تعزیری ۱ تا ۵ توبه کند، دادگاه می‌تواند از مقررات تخفیف مجازات برای مجرمین این جرایم استفاده کند.
علاوه بر این، در دو مورد جرایم تعزیری، مقررات توبه اعمال نمی‌شود.
در کسانی که مرتکب جرایم تعزیری منصوص شرعی شده‌اند و کسانی که تکرار جرایم تعزیری در مورد آن‌ها قابل اعمال است.
گفتار سوم: بررسی توبه در قصاص و دیه
مجازات‌های دیگری که اثر توبه را در آن‌ها باید مورد توجه قرار داد، قصاص و دیه هستند. بر اساس ماده ۱۱۶ ق.م.ا مجازات‌های قصاص و دیه با توبه ساقط نمی‌شوند. چراکه، این مجازات‌ها، از حق‌الناس هستند و صرفا، با گذشت شاکی و صاحب حق ساقط می‌شوند.
چنانکه در توضیحات ماده ۱۱۴ بیان شد، در حد محاربه، توبه قبل از تسلط و دستگیری باعث ساقط شدن مجازات حدی می‌شود. این در حالی است که بنا به ماده ۱۱۶، توبه بعد از تسلط و دستگیری باعث عدم سقوط مجازات خواهد بود.
بیان ماده ۱۱۶ ق.م.ا در خصوص توضیحات فوق، به این شرح است که، «دیه، قصاص، حد قذف و محاربه، با توبه ساقط نمی‌گردد.»
گفتار چهارم: بررسی توبه در تخفیف یا سقوط مجازات
ماده ۱۱۷ ق.م.ا، به بیان و بررسی توبه در تخفیف و سقوط مجازات می‌پردازد. توبه مرتکب، صرفا با ادعای وی بر توبه موجب تخفیف یا سقوط مجازات نمی‌شود. بنا‌بر‌این، وقتی توبه مرتکب مورد پذیرش قرار می‌گیرد که اصلاح و ندامت وی برای دادسرا و دادگاه مشخص و احراز شود.
نکته قابل ذکر دیگر در این مورد آن است که در صورتی که در حال رسیدگی به مجازات مرتکب، وی ادعا و تظاهر به توبه نماید، مجازات وی اگر تعزیری باشد، تشدید نمی‌شود. این در حالی است که، چنانچه پس از رسیدگی و اعمال مقررات توبه بر مرتکب، اگر ادعا و تظاهر وی به توبه احراز شود، حداکثر مجازات تعزیری برای وی اعمال خواهد شد. در مورد مجازات‌های حدی نیز، اگر مرتکب ادعا و تظاهر به توبه نماید، مجازات جرم حدی ارتکابی، بدون تشدید شدن اجرا خواهد شد.
طبق ماده ۸ شیوه‌نامه احراز توبه مصوب ۱۴۰۳:
«مقام قضایی در اجرای ماده ۱۱۷ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲، به مدعی توبه تفهیم می‌کند که چنانچه پس از اعمال مقررات راجع به توبه، ثابت گردد که تظاهر به توبه کرده است، سقوط مجازات و تخفیف‌های در نظر گرفته شده ملغی و وی حسب مورد به مجازات حدی یا به حداکثر مجازات تعزیری محکوم می‌شود.»
گفتار پنجم: اثر توبه در صدور آرای محاکم
اولین نکته قابل ذکر در این قسمت آن است که مدعی توبه مستنبط از نص قانون مجازات اسلامی که از واژه مرتکب استفاده کرده است و همچنین با توجه به متن شیوه‌نامه احراز توبه مصوب ۱۴۰۳، هم متهم است و هم محکوم. مدعی توبه مستند به ماده ۲ شیوه‌نامه فوق، باید درخواست خود را به همراه همه قرائن و شواهد در هر مرحله از رسیدگی و یا پس از اثبات جرم، به مقام قضائی تقدیم کند.
پس از تقدیم این درخواست به مرجع قضائی، این مرجع پس از بررسی و در صورت پذیرش توبه، اقدام به صدور رأی شایسته در این خصوص می‌کند. چنانچه توبه در مرحله رسیدگی درخواست شده باشد، طبق ماده ۱۳ قانون آئین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۳، قرار موقوفی تعقیب از سوی مرجع قضائی رسیدگی‌کننده (دادسرا در مرحله تحقیقات مقدماتی و دادگاه در مواردی که پرونده مستقیما به دادگاه ارسال می‌شود) صادر می‌شود. اما، اگر درخواست توبه پس از اثبات جرم از مرجع قضائی صورت بگیرد و مورد پذیرش نیز قرار بگیرد، به تناسب جرم ارتکابی حکم به تخفیف مجازات یا عفو محکوم داده می‌شود.
نتیجه‌گیری:
از موارد مختلفی که در بحث سقوط مجازات‌ها مورد توجه است، توبه مرتکب جرم است. توبه با توجه به اینکه، در چه نوع مجازاتی از سوی مدعی توبه درخواست و سپس مورد پذیرش مرجع قضائی واقع می‌شود، دارای احکام مختلفی در قانون است. به گونه‌ای که در جرایم تعزیری و حدی جز در مورد حد قذف و محاربه، در مرحله رسیدگی تا پیش از اثبات جرم، موجب صدور قرار موقوفی تعقیب از سوی مرجع قضایی است و اگر توبه پس از اثبات جرم توسط مرتکب باشد، یا تخفیف مجازات را به دنبال دارد یا موجب عفو محکوم می‌شود.
مهناز حسین پور
مهناز حسین پور
03 دی 1403