فروش اقساطی در نظام بانکداری ایران

مقدمه

فروش اقساطی یکی از ابزارهای مالی مهم در نظام بانکداری ایران است که با هدف تأمین مالی بخش‌های مختلف اقتصادی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این روش بر مبنای واگذاری اموال به مشتریان، به شرط بازپرداخت تدریجی و اقساطی شکل می‌گیرد و از این طریق، بانک‌ها می‌توانند به رونق تولید و بهبود وضعیت اقتصادی کمک کنند.

با توجه به اهمیت این قرارداد در صنایع مختلف، بررسی ویژگی‌ها و کاربردهای فروش اقساطی در نظام بانکی ایران ضروری است.

تعریف فروش اقساطی

به موجب ماده ۴۷ آیین‌نامه فصل سوم قانون عملیات بانکی بدون ربا، فروش اقساطی عبارت است از واگذاری عین به بهای معلوم به غیر به ترتیبی که تمام یا قسمتی از بهای مزبور به اقساط مساوی و یا غیر مساوی در سررسید یا سررسیدهای معین دریافت گردد.

بنابراین در نظام بانکداری اسلامی، فروش اقساطی به واگذاری یک کالا به قیمتی مشخص اشاره دارد که پرداخت آن به صورت اقساط مساوی یا غیرمساوی در زمان‌های معین انجام می‌شود.

بانک‌ها با استفاده از این روش می‌توانند به توسعه بخش‌های مختلف اقتصادی مانند صنعت، معدن، کشاورزی و خدمات کمک کنند. همچنین، منابع مالی لازم برای خرید اموال منقول و غیرمنقول شامل مواد اولیه، لوازم یدکی، ماشین‌آلات و کالاهای مصرفی بادوام را برای واحدهای تولیدی و خدماتی فراهم می‌کنند. در نهایت، بانک‌ها پس از دریافت اقساط همراه با سود متعارف، می‌توانند این منابع را برای رفع نیازهای واحدهای کوچک و بزرگ تولیدی مجدداً به کار بگیرند.

ویژگی‌های فروش اقساطی

• ماهیت حقوقی: طبق ماده ۳۴۴ قانون مدنی، اگر در قرارداد بیع موعدی برای تحویل کالا یا پرداخت مبلغ مشخص نشده باشد، قرارداد قطعی تلقی می‌شود، مگر اینکه عرف تجارت شرط یا موعدی را در نظر گرفته باشد.

• مالکیت فوری: کالا پس از انعقاد قرارداد به مالکیت مشتری در می‌آید.

• ابزار تأمین مالی: فروش اقساطی برای تأمین نیازهای کوتاه‌مدت واحدهای تولیدی (مثل مواد اولیه) و بلندمدت (مثل ماشین‌آلات و مسکن) استفاده می‌شود.

• بررسی نیاز: در خرید مواد اولیه، بانک باید میزان مصرف مواد در یک دوره تولید را بررسی کند.

• موجود بودن و آماده تحویل بودن کالا: در مواردی که کالای مورد نظر موجود و آماده تحویل نیست، بانک باید ابتدا کالا را تهیه و سپس آن را به مشتری واگذار کند.

• عقد لازم‌: طبق ماده ۳۴۴ قانون مدنی، جز در مواردی که قانون تصریح کرده، عقد بیع قابل فسخ نیست. بنابراین فروش اقساطی که دارای ماهیت قراردادی لازم‌الاجرا است، تابع احکام و مقررات عقود لازم است.

• مدت بازپرداخت طرح‌های جدید: در مواردی که خرید مواد اولیه به منظور تامین سرمایه در گردش طرح‌های جدید تولیدی است، بازپرداخت تسهیلات ممکن است به تشخیص مراجع تصویب کننده پرونده، حداکثر ۳ سال تعیین شود.

• نقش واسطه‌ای بانک: بانک‌ها تنها به درخواست مشتری و برای تأمین نیازهای مشخص اقدام به خرید کالا می‌کنند و نمی‌توانند به قصد فروش یا نگهداری اموال خریداری کنند.

• محدودیت کاربرد: فروش اقساطی در امور بازرگانی استفاده نمی‌شود و تنها برای بخش‌های تولیدی و خدماتی به کار می‌رود.

• قابل توثیق بودن اموال خریداری شده: کالاهای خریداری شده خود به عنوان وثیقه بازپرداخت اقساط عمل می‌کنند و مشتری تا تسویه کامل نمی‌تواند آن‌ها را بفروشد.

• بازپرداخت منعطف: نحوه بازپرداخت اقساط به صورت مساوی یا نامساوی و براساس توافق بانک و مشتری صورت می‌گیرد.

• مسوولیت مشتری: مشتری علاوه بر اینکه باید خود مصرف کننده کالا باشد، موظف است نوع و مشخصات کالای مورد نیاز خود را تعیین و مسوولیت هرگونه فساد یا نقص در کیفیت و کمیت کالا را بر عهده بگیرد.

• ممنوعیت اعطای تسهیلات جهت خرید ماشین‌آلات کارکرده: تسهیلات برای خرید ماشین‌آلات کارکرده و دست دوم اعم از داخلی یا خارجی مجاز نیست.

• خرید کالا از خارج از کشور: در خریدهای خارجی، بانک تنها بهای اسناد کالای وارداتی را پرداخت می‌کند و مسوولیت اخذ مجوزها با مشتری است؛ مگر اینکه در مصوبه مربوط به اعطای تسهیلات فروش اقساطی ترتیب دیگری معین شده باشد.

• خرید از منابع معتبر: خرید کالا باید از منابع معتبر و اشخاص دارای صلاحیت قانونی تولید کالا و کسانی که هنگام فروش کالا، اقدام به صدور فاکتور می‌کنند و مجاز به فروش کالای مورد معامله هستند، انجام شود.

• پرداخت تسهیلات مطابق قیمت رسمی کالاها: تسهیلات براساس قیمت رسمی کالاها تعیین می‌شود. در خصوص خرید کالاهایی که برای آن‌ها قیمت رسمی وجود ندارد، تشخیص بانک ملاک خواهد بود مشروط بر اینکه بانک از فقدان قیمت رسمی اطمینان حاصل کند.

• هزینه‌های اضافی: هزینه‌های جانبی مثل حمل‌ و نقل و بیمه بر عهده مشتری است.

موارد کاربرد فروش اقساطی

• بخش صنعت و معدن: منابع مالی برای تأمین سرمایه در گردش واحدهای تولیدی جهت خرید مواد اولیه، ابزار و تجهیزات به‌صورت کوتاه‌مدت (حداکثر یک سال) و تأمین سرمایه ثابت برای خرید ماشین‌آلات و وسایل نقلیه به‌صورت میان‌مدت فراهم می‌شود.

• بخش کشاورزی: منابع مالی برای سرمایه در گردش و سرمایه ثابت به‌صورت کوتاه‌مدت و بلندمدت در اختیار این بخش قرار می‌گیرد.

• بخش مسکن: بانک می‌تواند سهم‌الشرکه خود را به‌صورت فروش اقساطی واگذار کند و همچنین تسهیلات بلندمدت برای خرید مسکن ارائه دهد.

• بخش خدمات: تأمین منابع لازم برای خرید کالاهای مصرفی با دوام و سرمایه ثابت واحدهای خدماتی به‌صورت میان‌مدت امکان‌پذیر است.

انواع قراردادهای فروش اقساطی در نظام بانکداری ایران

فروش اقساطی مواد اولیه، لوازم یدکی و ابزار کار

بانک‌ها می‌توانند برای تسهیل سرمایه در گردش واحدهای تولیدی، مواد اولیه، لوازم یدکی و ابزار کار را به درخواست کتبی متقاضیان خریداری و به صورت اقساطی به آن‌ها بفروشند. این امکان صرفاً برای واحدهای تولیدی فراهم است و شامل واحدهای خدماتی یا بازرگانی نمی‌شود. میزان این کالاها نباید بیش از یک دوره تولید باشد و بازپرداخت اقساط براساس دوره تولید تنظیم می‌شود.

فروش اقساطی وسایل تولید، ماشین‌آلات و تاسیسات

برای فروش وسایل تولید، ماشین‌آلات و تاسیسات، بانک‌ها می‌توانند به بخش‌های تولیدی و خدماتی تسهیلات اعطا کنند. بازپرداخت اقساط براساس عمر مفید اموال تعیین می‌شود.

فروش اقساطی مسکن

در حوزه مسکن، بانک‌ها با هماهنگی وزارت راه و شهرسازی، مسکن‌های ارزان‌قیمت را احداث و به افراد واجد شرایط واگذار می‌کنند. تنها بانک مسکن می‌تواند این نوع قراردادها را تنظیم کند و اشخاص حقوقی مجاز به استفاده از آن نیستند.

فروش اقساطی وسایل حمل و نقل

برای وسایل حمل و نقل، بانک‌ها وسایل نقلیه نو را از طریق قراردادهای اقساطی به متقاضیان ارائه می‌کنند، وسایل دست دوم شامل این قرارداد نمی‌شود.

فروش اقساطی کالاهای مصرفی بادوام ساخت داخل

بانک‌ها همچنین می‌توانند کالاهای مصرفی بادوام داخلی را به صورت اقساطی به فروش برسانند. اقساط این کالاها براساس عمر مفید آن‌ها تنظیم می‌شود.

فروش اقساطی سهم الشرکه بانک ها پس از پایان قرارداد مشارکت مدنی

بانک‌ها می‌توانند پس از اتمام قرارداد مشارکت مدنی، سهم‌الشرکه خود را در قالب فروش اقساطی واگذار کنند.

نتیجه‌گیری

فروش اقساطی به عنوان یکی از ابزارهای مؤثر در تأمین مالی، نقش مهمی در توسعه اقتصادی کشور ایفا می‌کند. این روش نه‌تنها به بخش‌های مختلف اقتصادی مانند صنعت، کشاورزی، مسکن و خدمات کمک می‌کند، بلکه با ارائه تسهیلات به واحدهای تولیدی و خدماتی، فرصت‌های بیشتری برای رشد و توسعه فراهم می‌سازد.

در نهایت، فروش اقساطی به‌عنوان یک راهکار مالی، می‌تواند در مدیریت منابع مالی و رفع نیازهای کوتاه‌مدت و بلندمدت واحدهای اقتصادی مؤثر واقع شود.

امین ابوالحسنی