خرید دین در نظام بانکداری اسلامی

مقدمه

در دنیای امروز، سیستم‌های مالی، نقش اساسی در تسهیل تجارت و اقتصاد بین‌المللی دارند. یکی از ابزارهای رایج در این سیستم‌ها، خرید دین است که به تأمین نقدینگی برای کسب‌وکارها و افراد کمک می‌کند.

خرید دین به عنوان یکی از روش‌های تأمین مالی در نظام بانکداری و تجارت ایران شناخته می‌شود که در آن طلبکار می‌تواند دین خود را به شخص ثالث بفروشد و به‌جای انتظار تا سررسید، به صورت نقدی، مبلغی کمتر دریافت کند. این روش که به‌ویژه در معاملات تجاری رایج است، دارای قواعد و ضوابط مشخصی است که توسط قانون‌گذار تعیین شده است. خرید دین از منظر فقه اسلامی و حقوقی بحث‌برانگیز است، چرا که جنبه‌های خاصی از آن ممکن است با اصول بیع و عدالت اسلامی تعارض داشته باشد.

این مقاله ضمن تعریف خرید دین، به بیان خصوصیات و ماهیت آن می‌پردازد و موضوع خرید دین را در فقه اسلامی بیان می‌کند و به نحو اختصار فرآیند اعطای این تسهیلات را در نظام بانکداری ایران، منطبق بر قانون تشریح می‌نماید.

تعریف خرید دین

خرید دین یکی از روش‌های رایج تأمین مالی است که در آن به صورت کلی، طلبکار، بدهی خود را قبل از سررسید، به قیمتی کمتر از مبلغ اصلی به یک شخص ثالث می‌فروشد؛ اما در دستورالعمل اجرایی خرید دین مصوب شورای پول و اعتبار، چنین آمده: "خرید دین قراردادی است که به موجب آن، دین حال یا مؤجل به کمتر یا بیشتر و یا معادل مبلغ اسمی آن به صورت نقدی و یا غیرنقدی از طلبکار، توسط مدیون یا ثالث خریداری می‌شود."

عملاً در نظام بانکداری، منظور از خرید دین، خرید اسناد و اوراق تجاری است که از معاملات تجاری اشخاص حقیقی یا حقوقی ناشی شده باشد. بنابراین بر این‌ مبنا، می‌بایست وجود دین با صدور اوراق و اسناد تجاری محرز باشد و دین باید ناشی از معاملات تجاری متقاضی تسهیلات باشد.

خصوصیات خرید دین

۱- به موجب ماده ۵ دستورالعمل اجرایی خرید دین، بانک‌ها موظف‌اند قبل از خرید دین، از معتبر بودن متعهد دین، اطمینان حاصل کنند؛ بنابراین معتبر بودن متعهدین اوراق و اسناد تجاری، از جمله شرایط اساسی این قبیل معاملات می‌باشد.

۲ـ تنها آن دسته از اوراق و اسناد تجاری که مفاد آن‌ها حاکی از حقیقی بودن دین و نقد شوندگی آن‌ها در سررسید باشد؛ می‌تواند موضوع خرید دین قرار گیرند. ماده ۴ دستورالعمل اجرایی خرید دین، بیانگر این موضوع است.

۳ـ خرید دین از جمله تسهیلات کوتاه‌مدت است که جهت تأمین نیازهای مالی واحدهای تولیدی و خدماتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. به موجب ماده ۶ دستورالعمل اجرایی خرید دین، سررسید این نوع تسهیلات نمی‌تواند بیش از یکسال باشد.

ماهیت خرید دین

در خصوص ماهیت خرید دین در حقوق ایران سه دیدگاه وجود دارد:

عده‌ای خرید دین را عقد بیع تلقی می‌کنند و بیان می‌دارند: در فقه اسلامی، خرید دین اغلب تحت عنوان "بیع‌الدین" شناخته می‌شود و احکام بیع بر آن جاری است. دینی که در این  نوع معامله مدنظر است، مشابه عین کلی‌فی‌الذمه است. به همین دلیل می‌توان آن را نوعی بیع دین دانست، زیرا دین می‌تواند مانند عین کلی در قرارداد بیع، به‌کار گرفته شود. با وجود اینکه برخی از فقها معتقدند که بیع باید بر اعیان متمرکز باشد، اما در برخی موارد مانند بیع سرقفلی یا حق امتیاز، این محدودیت وجود ندارد.

گروهی دیگر معتقدند، خرید دین یک قرارداد خصوصی است و با بیع همخوانی ندارد و نمی‌توان آن را تحت قواعد بیع قرار داد، زیرا بیع تنها به انتقال اعیان مرتبط است. بنابراین خرید دین را به عنوان یک قرارداد خصوصی مطابق ماده ۱۰ قانون مدنی مورد بررسی قرار می‌دهند.

برخی دیگر از حقوقدانان معتقدند، خرید دین در ابتدا به عنوان عقدی نامعین شناخته می‌شد؛ اما پس از تصویب قانون مربوط به آن در سال ۱۳۸۹ به یک عقد معین با احکام و شرایط خاص تبدیل شد.

بنا به مراتب مزبور، اگرچه ماهیت خرید دین شبیه عقد بیع است، اما به دلیل اهمیت آن، قانونگذار آن را به‌عنوان یک عقد مستقل با آثار و احکام مشخص تعیین کرده است. 

خرید دین در فقه اسلامی

فقه اسلامی تأکید زیادی بر عدالت در معاملات دارد و به شدت با هرگونه ربا (سود غیرمنصفانه یا افزون بر اصل قرض) مخالف است.

در نگاه اول، خرید دین ممکن است نوعی ربا به نظر برسد، زیرا در این معامله، طلبکار، دین خود را به قیمتی کمتر از مبلغ اصلی می‌فروشد. این تفاوت قیمت ممکن است به عنوان سود تلقی شود و بنابراین با ربا همخوانی داشته باشد.

براساس آموزه‌های فقه اسلامی، ربا به معنای هرگونه افزوده‌ای است که بدون داشتن مشارکت واقعی در ریسک و زحمت، کسب شود.

در نتیجه، بسیاری از فقها خرید دین را به دلیل شباهت آن به ربا مردود می‌دانند. آن‌ها معتقدند که فروش دین با قیمتی کمتر از ارزش اسمی، نوعی بهره‌برداری از نیاز مالی طلبکار است و بنابراین با اصول عدالت اسلامی مغایرت دارد.

با این حال، برخی از فقها راه‌حل‌هایی برای استفاده از این ابزار مالی در چارچوب اسلامی ارائه داده‌اند. به عنوان مثال، در برخی از نظام‌های فقهی، خرید دین تحت شرایط خاص و با رعایت قواعد خاصی مانند عدم وجود نیت ربا می‌تواند پذیرفته شود. همچنین برخی فقها به تفکیک بین خرید دین با پول نقد و خرید دین با کالاها یا خدمات پرداخته‌اند که در این موارد، احتمال وجود ربا کاهش می‌یابد.

فرآیند تسهیلات خرید دین

به موجب ماده ۲ و ۳ دستورالعمل اجرایی خرید دین و نیز مواد ۸۷ و ۸۸ آیین‌نامه فصل سوم بانکداری بدون ربا، به منظور ایجاد تسهیلات لازم برای تمام بخش‌های اقتصادی، بانک‌ها می‌توانند دیون مدت‌دار موضوع اسناد و اوراق تجاری متقاضیان را خریداری کنند. اما توجه داشته باشید که این دیون باید حاکی از یک طلب حقیقی باشد. بنابراین فعالان اقتصادی برای بهره‌مندی از این تسهیلات بایستی پیشنهاد خود را به بانک ارائه نمایند.

بانک‌ها پس از دریافت پیشنهاد متقاضی، مکلفند از حقیقی بودن دین، نقد شوندگی آن در سررسید و معتبر بودن متعهد دین اطمینان حاصل کنند. (ماده ۴ و ۵ دستورالعمل اجرایی خرید دین و ماده ۸۹ آیین‌نامه فصل سوم عملیات بانکی بدون ربا).

براساس ماده ۶ دستورالعمل مزبور، بانک‌ها در صورتی مجاز به خرید دین هستند که سررسید این اوراق و اسناد تجاری از یکسال تجاوز ننماید؛ مگر در موارد خاصی که بانک با موافقت هیأت مدیره خود، مجاز به خرید دین با سررسید حداکثر تا دوسال باشند.  در صورتی که نتایج موارد فوق‌الذکر، مثبت باشد، بانک پیشنهاد متقاضی را می‌پذیرد.

پس از موافقت با پیشنهاد متقاضی، بانک اقدام به انعقاد قرارداد خرید دین با او می‌نماید. بانک‌ها می‌توانند ضمن تنظیم قرارداد خرید دین، فروشنده دین را متعهد کنند که اگر مدیون در سررسید نسبت به پرداخت دین اقدام نکرد، وی متعهد به پرداخت آن باشد. همچنین می‌توانند جهت اطمینان از وصول دین، مبادرت به اخذ تضامین لازم از متقاضی نمایند و نیز ترتیبی اتخاذ کنند تا در صورت لزوم، مطالباتشان از این بابت بیمه شود.

پس از طی شدن این فرآیند، خرید دین صورت گرفته و مبلغ قرارداد به فعال اقتصادی پرداخت می‌شود. 

نتیجه‌گیری

خرید دین به عنوان یک ابزار مالی، نقش مهمی در تأمین مالی کوتاه‌مدت واحدهای اقتصادی ایفاء می‌کند. در عین حال، از منظر فقه و حقوق، ماهیت این معامله محل بحث و بررسی است. در حالی‌که برخی آن را نوعی بیع می‌دانند، گروهی دیگر آن را قراردادی خصوصی یا عقدی معین تلقی می‌کنند. با وجود چالش‌های فقهی مانند شبهه ربا، تلاش‌هایی برای تنظیم و استفاده مشروع از این ابزار مالی صورت گرفته است.

به‌طور کلی، خرید دین می‌تواند راهکاری مؤثر در تأمین نقدینگی باشد، البته با رعایت قواعد و شرایط خاص قانونی و فقهی.

امین ابوالحسنی