عقد جعاله در نظام بانکداری ایران
مقدمه
عقد جعاله به عنوان یکی از عقود مهم در نظام حقوقی و بانکی ایران، به‌طور گسترده‌ای در فعالیت‌های اقتصادی و بازرگانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این عقد با فراهم کردن بستری برای انجام خدمات مختلف در قبال دریافت پاداش یا اجرت، به‌ویژه در چارچوب قانون بانکداری بدون ربا، به یک ابزار کارآمد برای تسهیل امور تولیدی، تولیدی و خدماتی تبدیل شده است.
این مقاله به بررسی عقد جعاله در نظام بانکداری ایران، ارکان آن و نقش بانک‌ها در اجرای این نوع قرارداد می‌پردازد.
تعریف عقد جعاله
جعاله یکی از انواع عقود مبادله‌ای است که در ماده یک دستورالعمل اجرایی جعاله چنین تعریف شده است: التزام شخص (جاعل) یا (کارفرما) به ادای مبلغ یا اجرت معلوم (جعل) در مقابل انجام عملی معین. مطابق قرارداد طرفی که عمل را انجام می‌دهد، عامل یا پیمانکار نامیده می‌شود. ماده ۵۶۱ قانون مدنی نیز به تعریف عقد جعاله اختصاص دارد. به عبارتی جعاله التزام یک شخص به پرداخت اجرت معلوم در مقابل انجام عملی است که آن عمل می‌تواند معین یا غیرمعین باشد. اصطلاحاً به شخص مُلتَزم "جاعل" طرف مقابل را "عامل" و اجرت را "جُعل" می‌گویند.
به موجب ماده ۶۷ آیین‌نامه فصل سوم قانون عملیات بانکی بدون ربا، ماده ۱۶ قانون مزبور و ماده ۲ دستورالعمل اجرایی عقد جعاله، بانک‌ها می‌توانند به منظور ایجاد تسهیلات لازم جهت گسترش امور تولیدی، بازرگانی و خدماتی، به عنوان "عامل" یا در صورت اقتضاء به عنوان "جاعل" مبادرت به انعقاد قرارداد جعاله نمایند.
ارکان جعاله
بطور کلی ارکان جعاله عبارت است از:
۱. جاعل: شخص یا نهادی است که پیشنهاد پرداخت پاداش یا اجرت را برای انجام یک کار مشخص می‌دهد.
۲. عامل: شخصی است که کار مورد نظر جاعل را انجام می‌دهد و در قبال آن مستحق دریافت پاداش یا اجرت می‌گردد.
۳. عمل: کاری است که جاعل تعیین کرده و عامل آن را انجام می‌دهد. این عمل می‌تواند مادی یا معنوی باشد.
۴. اجرت: مبلغ یا پاداشی است که جاعل تعهد می‌کند در ازای انجام کار به عامل بپردازد.
۵. ایجاب و قبول: جاعل باید پیشنهاد انجام کار را اعلام کند و عامل با انجام کار، آن را بپذیرد.
خصوصیات جعاله
• جعاله از جمله عقود مبادله‌ای است که به تسهیلات کوتاه‌مدت اعتباری اختصاص دارد.
• مطابق قانون مدنی، جعاله یک عقد جایز است.
• به موجب ماده ۶۸ آیین‌نامه فصل سوم قانون عملیات بانکی بدون ربا، چنانچه درعقد جعاله، بانک، عامل باشد؛ می‌تواند برای واگذاری قسمتی از عمل معین به غیر، جعاله ثانویه منعقد کند. در این‌صورت بانک باید بر عملیات اجرایی، نحوه مصرف و واریز وجوه نظارت داشته باشد.
• در قرارداد جعاله، بانک‌ها می‌توانند به عنوان عامل یا جاعل اقدام نمایند.
• عامل نسبت به مالی که در اختیار دارد امین محسوب می‌شود؛ بنابراین در صورت تعدی و تفریط مسوول است.
• عقد جعاله در جهت گسترش امور تولیدی، بازرگانی و خدماتی است.
جعاله ثانویه
بانک‌ها، در بسیاری از موضوعات با توجه به عدم تخصص به عنوان عامل در عقد جعاله عمل می‌کنند. در چنین وضعیتی، مطابق ماده ۶۸ آیین‌نامه فصل سوم قانون بانکداری بدون ربا و نیز ماده ۴ دستورالعمل اجرایی جعاله، بانک انجام کار را به صورت جعاله ثانویه یا معامله دیگر به شخص یا اشخاص دیگر واگذار می‌نماید.
واضح است که جعاله ثانویه نیز مانند جعاله اولیه مستلزم اقداماتی است. مثل انتخاب عامل و نظارت بر فعالیت او، تا کار واگذار شده مطابق جعاله اولیه محقق شود و عامل مستحق جعل گردد.
اقسام جعاله
با عنایت به قسمت اخیر ماده ۵۶۱ قانون مدنی می‌توان گفت جعاله دو نوع است: جعاله عام و جعاله خاص
الف. جعاله عام
جعاله‌ای است که در آن جاعل اعلام می‌کند، هر شخصی که کار مورد نظر را انجام دهد، مستحق دریافت اجرت یا پاداش خواهد بود. بنابراین در این قسم جعاله عامل از قبل مشخص نیست و هر کسی می‌تواند آن کار را انجام دهد و اجرت را دریافت کند.
ب. جعاله خاص
در این نوع جعاله، شخص معینی برای انجام کار مشخص تعیین می‌شود. یعنی جاعل با یک شخص خاص (عامل) قرارداد منعقد می‌کند با این مضمون که اگر او کار مورد نظر را انجام دهد، پاداش یا اجرت دریافت کند.
ماهیت جعاله:
در خصوص ماهیت عقد جعاله اختلاف نظر وجود دارد. بنابراین نظرات مطرح شده در این رابطه به شرح زیر است:
الف. عده‌ای از فقها و حقوقدانان، جعاله را ایقاع می‌دانند. عمده دلیل آنان این است که:
اولاً تعیین عامل و قبول او شرط نیست و با نداشتن مخاطب خاص نیز جعاله واقع می‌شود. ثانیاً در صورتی که سفیه و صغیر ممیز بدون اذن نماینده قانونی خود عمل را انجام دهد، مستحق اجرت است. ثالثاً در جعاله عام اگر شخصی بدون اطلاع از اعلام جاعل، عمل را انجام دهد، مستحق جعل است. درحالی که اگر جعاله عقد باشد، این موضوع امکان‌پذیر نیست.
ب. برخی جعاله را عقد می‌دانند و معتقدند عامل در نتیجه قبول ایجاب و توافق با جاعل، مستحق جعل می‌شود. قبول عامل ممکن است صریح باشد یا ضمنی. همچنین بیان داشته‌اند که در جعاله عام، اقتضای ایجاب، دوام است. بنابراین نباید این امر را نشانه‌ای از ایقاع بودن جعاله به شمار آورد.
ج. عده‌ای دیگر میان اقسام جعاله قائل به تفکیک شده‌اند. با این توضیح که جعاله خاص را عقد می‌دانند و نظر بر ایقاع بودن جعاله عام دارند.
نحوه عملکرد بانک در اعطای تسهیلات جعاله
همانطور که بیان شد در جعاله، بانک‌ها می‌توانند عامل یا جاعل باشند. اگر بانک به عنوان عامل قرارداد جعاله را منعقد نماید، طی یک قرارداد مجزا تحت عنوان جعاله ثانویه، در مقام جاعل همان عمل را به دیگری می‌سپارد. ماده ۴ دستورالعمل اجرایی جعاله و ماده ۶۸ آیین‌نامه فصل سوم قانون بانکداری بدون ربا به این موضوع اشاره دارند. به نظر می‌رسد که این نوع عملکرد خالی از ایراد نباشد. از جمله ایرادات وارده این است که آیا عامل می‌تواند عمل را با مبلغ کمتری به دیگری واگذار کند؟ یا اینکه، آیا بانک اهلیت لازم را جهت تحصیل عمل دارد یا خیر؟
نتیجه‌گیری
عقد جعاله در نظام بانکداری ایران به عنوان یکی از ابزارهای مهم در ایجاد تسهیلات و گسترش فعالیت‌های اقتصادی به کار گرفته می‌شود. این عقد با انعطاف‌پذیری در ارکان و اجرای آن، نقش موثری در تنظیم روابط میان جاعل و عامل دارد.
در نهایت، توجه به جزئیات اجرایی این عقد بویژه در بانک‌ها، می‌تواند زمینه را برای بهبود عملکرد اقتصادی و ارائه خدمات مطلوب‌تر فراهم آورد.
امین ابوالحسنی
امین ابوالحسنی
12 آذر 1403