مقدمه 

Bot

 مخفف سه واژه انگلیسی

 build operate transfer

است که در فارسی ساخت، بهره‌برداری و واگذاری ترجمه شده، و یکی از مهم‌ترین قرارداد‌ها در حوزه اقتصاد و تجارت تلقی می‌شوند. قرارداد‌های BOT یا ساخت، بهره‌برداری و واگذاری، یکی از روش‌های پر‌کاربرد برای جذب سرمایه خارج از کشور برای توسعه فعالیت‌های گسترده اقتصادی، زیر‌بنایی و زیر‌ساختی کشور‌های در حال توسعه و همچنین جذب سرمایه‌های داخلی (بخش خصوصی) در پروژه‌های زیر‌ساختی است. این قرارداد‌ها به دولت این امکان را می‌دهند تا با کم‌ترین هزینه و در کوتاه‌ترین زمان ممکن به توسعه زیر‌ساخت‌های مورد نیاز خود دست یابد. از سوی دیگر، سرمایه‌گذار خارجی یا بخش خصوصی نیز با سرمایه‌گذاری در این پروژه‌ها، فرصت کسب سود و بازگشت سرمایه را پیدا می‌کند. 

گفتار اول تعریف و هدف قرارداد‌های bot 

در قرارداد‌های BOT، یک شرکت خصوصی یا کنسرسیومی از شرکت‌ها، مسوولیت ساخت، بهره‌برداری و در نهایت واگذاری یک پروژه اقتصادی یا زیر‌ساختی را در یک مدت زمان مشخص، به عهده گرفته و پس از پایان آن مدت زمان و کسب درآمد مورد نیاز و تامین سرمایه خرج شده برای پروژه، آن را به مالکیت دولت باز می‌گرداند. فلسفه و علت استفاده از این قرارداد‌ها، آن است که در دنیای امروز، دولت‌ها توان صرف هزینه‌های بسیار زیاد و سنگین را در پروژه‌های زیر‌بنایی و زیر‌ساختی ندارند ولی با بهره‌گیری از سرمایه‌گذاری خارجی یا جذب سرمایه بخش‌های خصوصی، در نیل به هدف مذکور گام بر‌می‌دارند. بنا‌بر‌این، استفاده از این نوع قرارداد‌ها، در همه بخش‌های اقتصادی مجاز است. در کشور ما، قانون تشویق و حمایت از سرمایه‌گذاری خارجی FIPA foreign investment protect act مصوب ۱۳۸۰ و آئین‌نامه آن مصوب ۱۳۸۱ از قرارداد‌های bot حمایت کرده است.  

این قرارداد‌ها در حوزه‌هایی همچون ۱- انرژی مثل نیروگاه‌ها و خطوط انتقال نیرو، ۲- حمل و نقل مثل راه‌ها، فرودگاه‌ها و بنادر ۳- آب و فاضلاب مثل سد‌ها و تصفیه‌خانه‌ها ۴- تله‌کام مثل شبکه‌های ارتباطی و ۵- بیمارستان‌ها و مراکز درمانی کاربرد دارند. 

گفتار دوم مزایای قرارداد‌های bot 

قرارداد‌های bot تنوع و انواع گوناگون و مختلفی از جمله boot, boos, dbo, dbot و dbfo دارند. همین تنوع باعث پیچیدگی این قرارداد‌ها و در نتیجه تردید و سر‌در‌گمی افراد علاقه‌مند به فعالیت در این قرارداد‌ها شده است. با این وجود، قرارداد‌های bot امتیازات بسیاری دارند که باعث گرایش و جلب توجه برای فعالیت در این حوزه می‌شوند. به عنوان نمونه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:  

۱- کاهش تعهدات و مسوولیت‌های دولت نسبت به کنسرسیوم: در این قرارداد‌ها، بیشترین تعهدات، مسوولیت‌ها و ریسک‌های مربوط به بهره‌برداری و راه‌اندازی به عهده شرکت کنسرسیوم قرار می‌گیرد و این کنسرسیوم باید با در نظر گرفتن مقررات مربوطه و بهره‌گیری از آن‌ها مثلا استفاده از پوشش‌های بیمه‌ای در مدیریت ریسک‌ها و مسوولیت‌های قراردادی تلاش کند. 

۲- جذب سرمایه‌گذاری خارجی و داخلی: یکی از مهم‌ترین مزایای قرارداد‌های BOT، جذب سرمایه‌های بخش خصوصی برای اجرای پروژه‌های زیر‌ساختی است. 

۳- تسریع در اجرای پروژه‌ها: با واگذاری مسوولیت ساخت و بهره‌برداری به بخش خصوصی، سرعت اجرای پروژه‌ها افزایش می‌یابد؛ چراکه، بدین ترتیب، با حضور بخش خصوصی در انجام پروژه، تسریع در احداث پروژه و کاهش هزینه‌های مربوطه به آن پروژه، حاصل می‌شود. 

۴- انتقال تکنولوژی: شرکت‌های خصوصی معمولاً از تکنولوژی‌های روز دنیا استفاده می‌کنند که با اجرای پروژه‌های BOT، این تکنولوژی‌ها به کشور منتقل می‌شود. 

۵- کاهش هزینه‌های دولت: با استفاده از قرارداد‌های BOT، دولت می‌تواند بدون افزایش و تحمل بار مالی خود، به توسعه زیر‌ساخت‌ها بپردازد. 

۶- حفظ مالکیت دولت بر پروژه: در این قرارداد‌ها، اگرچه بخش خصوصی ساخت و بهره‌برداری پروژه را بر عهده دارد اما در نهایت، پروژه به دولت واگذار و منتقل می‌شود.

گفتار سوم تعهدات طرفین یک قرارداد bot 

دولت پذیرنده سرمایه principle یا یک نهاد دولتی و سرمایه‌گذار خارجی یا بخش خصوصی و به بیانی ساده کنسرسیوم consortium به عنوان دو بازیگر مهم قرارداد‌های bot به شمار می‌روند. علاوه بر دولت و کنسرسیوم، سهامداران، پیمانکاران، عرضه‌کنندگان مواد اولیه، خریداران محصول، فروشندگان و واسطه‌های محصول و بسیاری عوامل فرعی دیگر، از عوامل و بازیگران دخیل در یک پروژه و قرارداد bot هستند. در اینجا و بنا به اهمیت، تعهدات دولت و کنسرسیوم به عنوان اصلی‌ترین عوامل یک قرارداد bot آورده می‌شوند.

اول کنسرسیوم: از تعهدات یک کنسرسیوم در قرارداد bot تسلیم ضمانت اجرا و حسن اجرای مقارن با امضای موافقت‌نامه، پیگیری دقیق و به موقع برای انجام تعهدات due diligence، انتقال پروژه به سرمایه‌پذیر، تحویل نسخ کامل و صحیح هر یک از اسناد قراردادی و فروش انحصاری محصول را می‌توان ذکر کرد. 

دوم دولت: از تعهدات دولت یا نهاد دولتی نیز، ایجاد تمایل به انجام پروژه توسط سرمایه‌گذار خارجی یا داخلی حسب بررسی‌های به عمل آمده، فراهم نمودن تسهیلات و دادن مجوز‌های لازم برای انجام قرارداد due diligence مثل فراهم نمودن وام‌های بانکی، فراهم کردن شرایط خرید محصول در پروژه‌های تولیدی مثل پروژه‌های پتروشیمی، عدم انجام پروژه موازی با پروژه مورد قرارداد و تامین و تحویل محل اجرا و ساخت پروژه را می‌توان برشمرد. 

نتیجه‌گیری:  

قرارداد‌های BOT ابزاری قدرتمند برای توسعه زیر‌ساخت‌ها و جذب سرمایه‌های خارجی و داخلی در حوزه‌هایی نظیر انرژی و حمل و نقل هستند. با این حال، موفقیت این قرارداد‌ها به طراحی دقیق قرارداد، انتخاب شرکای مناسب و مدیریت صحیح پروژه بستگی دارد. این قرارداد‌ها با وجود گستردگی و پیچیدگی به دلایلی همچون انتقال تکنولوژی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی و داخلی، تسریع در ارائه پروژه، کاهش هزینه‌های دولت و حفظ مالکیت دولت بسیار مورد توجه دولت‌ها و نهاد‌های دولتی هستند. کنسرسیوم یکی از ارکان اصلی یک قرارداد bot است که تعهداتی مثل انتقال پروژه به سرمایه‌پذیر، تحویل نسخ کامل و صحیح هر یک از اسناد قراردادی و فروش انحصاری محصول را بر عهده دارد. دولت نیز به عنوان طرف دیگر قرارداد تعهداتی مانند ایجاد تمایل به انجام پروژه توسط سرمایه‌گذار خارجی یا داخلی حسب بررسی‌های به عمل آمده، فراهم نمودن تسهیلات و دادن مجوز‌های لازم برای انجام قرارداد due diligence مثل فراهم نمودن وام‌های بانکی و فراهم کردن شرایط خرید محصول در پروژه‌های تولیدی مثل پروژه‌های پتروشیمی را بر عهده دارد. 

مهناز حسینپور