مقدمه
رهن و ضمان که به عنوان تضمینات تبعی در قانون مدنی تعریف شده‌اند؛ علی‌رغم مزایای فراوان، در عمل برای وصول مطالبات با چالش‌هایی مواجه هستند. به همین علت، نظام بانکداری تضمین تازه‌ای را پایه‌گذاری کرد که به تضمین‌های مستقل شهرت یافتند.
بنابراین ضمانت‌نامه بانکی دارای استقلال است و تعهد بانک ارتباطی به قرارداد پایه که منشاء تعهدات است ندارد، بلکه یک ضمان مستقل است؛ در نتیجه بانک نمی‌تواند به ایراداتی که بدهکار اصلی می‌توانسته در برابر بستانکار به آن استناد کند اتکا نماید.
این مقاله ضمن بررسی تاریخچه؛ تعریف، ارکان، ماهیت ضمانت‌نامه‌های بانکی به بیان انواع ضمانت‌نامه‌ی بانکی می‌پردازد.
تاریخچه
ضمانت‌نامه‌های بانکی بدواً در قراردادهای بزرگ پیمانکاری دولتی در آمریکا و انگلیس رایج شدند و سپس در سطح جهانی مورد استفاده قرار گرفتند.
در ایران، حدود سال ۱۳۴۰، این ضمانت‌نامه‌ها به عرف قراردادها وارد شدند. با گسترش این قراردادها که میان سازمان‌های دولتی و شرکت‌های آمریکایی منعقد می‌شدند. وکلای آمریکایی که در تدوین و تنظیم این قراردادها نقش داشتند، انواع مختلفی از ضمانت‌نامه‌های تضمینی مستقل را پیش‌بینی کردند.
پیش از انقلاب اسلامی، ضمانت‌نامه‌های بانکی به طور موثری برای تضمین اجرای قراردادها به کار گرفته می‌شدند. این ضمانت‌نامه‌ها که از عرف بازرگانی و نیازهای اجتماعی نشأت گرفته بودند، همچنان ادامه پیدا کرده و کاربردهای جدیدی نیز به آن‌ها افزوده شد.
با وجود اینکه قانون عملیات بانکی بدون ربا پیرو تصمیمات قبلی شورای پول و اعتبار به بانک‌ها اجازه صدور ضمانت‌نامه‌های بانکی را داده است، اما اصول این سند بانکی عمدتاً تابع دستورالعمل‌های اتاق بازرگانی بین‌المللی (ICC) است که در نشریات متعدد منتشر شده و توسط سیستم بانکی ایران پذیرفته شده است.
تعریف ضمانت‌نامه بانکی
ضمانت نامه بانکی نوعی تعهد قراردادی است که بانک در آن، متعهد به پرداخت است و هدف از آن، پرداخت مبلغ معینی وجه نقد به ذی‌نفع ضمانت‌نامه است. در صورتی که بدهکار (متعهد) در انجام تعهدات قراردادی در برابر ذی‌نفع کوتاهی کند اصولاً به محض درخواست ذی‌نفع، بانک مکلف به پرداخت وجه ضمانت‌نامه است.
ارکان ضمانت‌نامه
• ضمانت‌خواه یا متقاضی: شخصی است که بانک به تقاضای او ضمانت‌نامه را صادر می‌کند.
• ذی‌نفع: شخصی است که ضمانت‌نامه به نفع او صادر می‌شود.
• قرارداد پایه: قراردادی است که ضمانت‌نامه براساس آن، برای تضمین اجرای تعهدات، صادر می‌شود.
• ضامن: بانکی که ضمانت‌نامه را صادر می‌کند.
• مطالبه مبلغ یا درخواست وجه: دستور پرداخت مبلغ ضمانت‌نامه به بانک، از طرف ذی‌نفع صورت می‌پذیرد.
ماهیت حقوقی ضمانت‌نامه بانکی
با توجه به اینکه هدف طرفین قرارداد در استفاده از ضمانت‌نامه، تضمین تعهدات قرارداد پایه است، می‌توان آن را نوعی تضمین شخصی به حساب آورد که در مجموع در چارچوب قرارداد ضمان قرار دارد؛ اما نمی‌توان آن را مشمول قواعد قانون مدنی دانست و براساس آن ضمانت‌نامه را تفسیر کرد؛ زیرا مفهوم و مقررات نقل ذمه در این رابطه پاسخگو نیست.
از سوی دیگر ضمانت‌نامه تابع مقررات باب دهم قانون تجارت نمی‌باشد زیرا در ضمان تضامنی، ضامن و بدهکار اصلی در عرض یکدیگر قرار دارند بنابراین بستانکار می‌تواند به هر دو مراجعه نماید؛ اما در ضمانت‌نامه بانکی بستانکار (ذی‌نفع) حق مراجعه به بدهکار اصلی را ندارد.
در صورتی که ضمانت‌نامه بانکی را التزام به پرداخت دین احتمالی آینده قلمداد کنیم به نحوی که ایجاد التزام، معلق به تحقق دین اصلی باشد، صحیح است؛ اما این التزام، ضمان نیست، ولی بر مبنای ماده ۱۰ قانون مدنی نافذ است.
در هر صورت ضمانت‌نامه بانکی پدیده‌ای حقوقی است که مانند هر پدیده حقوقی جدید، نمی‌توان با توسل به قواعد قدیمی و سنتی به قواعد حاکم بر ضمانت‌نامه‌ها دست یافت.
انواع ضمانت‌نامه‌های بانکی
۱. ضمانت‌نامه‌ی حسن انجام تعهد یا حسن انجام کار (Good Performance Guarantee)
ضمانت‌نامه حسن انجام تعهد به جهت اطمینان خاطر ذی‌نفع از انجام به موقع تعهدات به نحو مطلوب، از پیمانکار مطالبه می‌شود تا بدین‌وسیله اجرای صحیح مفاد قرارداد توسط پیمانکار تضمین گردد؛ اما ضمانت‌نامه حسن انجام کار به منظور اطمینان خاطر از صحت عمل پیمانکار و بازدهی پیش‌بینی شده از کار، برای مدتی معین پس از اتمام کار، از پیمانکار اخذ می‌شود.
۲. ضمانت‌نامه شرکت در مزایده یا مناقصه (Bid/ Tender Guarantee)
باتوجه به اینکه بعد از انجام مزایده یا مناقصه ممکن است شخص برنده از انعقاد قرارداد و پذیرش تعهدات امتناع کنند و برگزارکننده مزایده یا مناقصه متضرر شود؛ جهت پیشگیری از انصراف شخص برنده، قبل از برگزاری مزایده یا مناقصه از داوطلبان، ضمانت‌نامه بانکی اخذ می‌شود تا در صورت امتناعِ شخصِ برنده ضمانت‌نامه‌ی او ضبط گردد.
۳. ضمانت‌نامه‌ی گمرکی (Customs Guarantee)
اگر صاحبان کالاهای وارداتی نتوانند حقوق گمرکی را به‌صورت نقد پرداخت کنند؛ برای ترخیص کالا از گمرک، بانک به درخواست آن‌ها، معادل حقوق گمرکی، ضمانت‌نامه بانکی با ذی‌نفعی گمرک صادر می‌نماید.
۴. ضمانت‌نامه‌ی استرداد کسور وجه‌الضمان (Retention Money Guarantee)
در قراردادهای پیمان، کارفرما به منظور حصول اطمینان از صحت انجامِ کارِ پیمانکار پس از تحویل قطعی پروژه تا مدتی معین، معادل ۱۰ درصد از مبلغ ناخالص صورت وضعیت‌های پیمانکار را کسر می‌کند و در حسابی پیش خود نگه می‌دارد. در صورت تقاضای پیمانکار، کارفرما در مقابل اخذ ضمانت‌نامه بانکی، مبالغ کسر شده را به وی مسترد می‌نماید.
۵. ضمانت‌نامه‌ی پیش‌پرداخت (Advance Payment Guarantee)
پس از انعقاد قرارداد میان کارفرما و پیمانکار یا خریدار و فروشنده، به صورت معمول پیمانکار یا فروشنده به منظور فراهم نمودن مقدمات انجام کار، اجرای تعهدات خود را منوط به دریافت بخشی از مبلغ قرارداد می‌نماید. کارفرما یا خریدار نیز به جهت حصول اطمینان از مصرف مبلغ پیش پرداخت در راستای انجام تعهدات قراردادی، قبل از پرداخت مبلغ مزبور، ضمانت‌نامه پیش‌پرداخت از پیمانکار یا فروشنده اخذ می‌کند.
۶. ضمانت‌نامه‌ی تعهد پرداخت (Payment Guarantee)
این نوع ضمانت‌نامه به جهت اخذ اعتبار، پوشش دیون یا دریافت کالا از طرف بانک صادر می‌شود. مانند ضمانت‌نامه خروج از کشور برای مشمولین نظام وظیفه، ضمانت‌نامه پرداخت مالیات، ضمانت‌نامه گمرکی.
نتیجه‌گیری
ضمانت‌نامه‌های بانکی به عنوان ابزاری مهم در تضمین تعهدات قراردادی، از اهمیت ویژه‌ای در نظام بانکی و تجاری برخوردارند. این نوع ضمانت‌ها با استقلال از قراردادهای پایه، توانسته‌اند راه‌حلی مؤثر برای مشکلات و چالش‌های پیش‌آمده در رهن و ضمان سنتی فراهم کنند. از تاریخچه‌ی استفاده از این ضمانت‌نامه‌ها در قراردادهای بزرگ پیمانکاری تا شکل‌گیری و تکامل آن‌ها در نظام بانکی ایران، این ابزار نقش قابل‌توجهی در توسعه روابط تجاری ایفا کرده است. انواع مختلف ضمانت‌نامه‌ها، از جمله ضمانت‌نامه‌های حسن انجام تعهد و ضمانت‌نامه‌های پیش‌پرداخت، نشان می‌دهند که این اسناد مالی، علاوه بر تسهیل معاملات، امنیت بیشتری را برای طرفین قراردادها به ارمغان می‌آورند.
امین ابوالحسنی
امین ابوالحسنی
27 آبان 1403