عقد استصناع در نظام بانکداری ایران
مقدمه
عقد استصناع یکی از ابزارهای نوین در نظام بانکی است که با هدف تسهیل در تولید و اجرای پروژههای مختلف به کار گرفته میشود. این عقد که ریشه در فقه اسلامی دارد، به طرفین اجازه میدهد تا توافقاتی را در خصوص تولید کالا یا اجرای پروژهای خاص با ویژگیهای مشخص و در بازه زمانی معین انجام دهند. در نظام بانکی، عقد استصناع از جمله عقود مبادلهای است که با توجه به نیازهای اقتصادی و توسعهای کشور، به عنوان ابزاری کارآمد برای تامین مالی و انجام پروژههای کلان میتواند مورد استفاده قرار گیرد. این مقاله علاوه بر تعریف عقد استصناع، به بیان ارکان، خصوصیات و ماهیت آن میپردازد.
تعریف عقد استصناع
عقد استصناع یکی از انواع عقود مبادلهای در نظام بانکی است که از مصدر "صنع" به معنای سفارش ساخت کالا گرفته شده است. براساس ماده (۱) دستورالعمل اجرایی عقد استصناع و نیز ماده ۷۷ آییننامه فصل سوم قانون عملیات بانکی بدون ربا، عقد استصناع عقدی است که به موجب آن یکی از طرفین در برابر دریافت مبلغی معین، متعهد به ساخت، تولید، تبدیل و تغییر اموال منقول و غیرمنقول، مادی و غیرمادی با مشخصات مورد تقاضا و تحویل آن در دوره زمانی معین به طرف دیگر میگردد.
به این ترتیب، عقد استصناع قراردادی است که بین دو شخص حقیقی یا حقوقی منعقد میشود و در آن سازنده (صانع) متعهد میشود کالا یا پروژهای را با ویژگیهای مشخص در برابر دریافت مبلغ توافق شده به صورت نقد و اقساط، مطابق با پیشرفت فیزیکی یا بر اساس زمانبندی تعیین شده، تولید و به سفارشدهنده تحویل دهد.
ارکان عقد استصناع
• موضوع قرارداد: شامل کالا یا طرحی است که دارای ویژگیهای مشخصی بوده و مورد توافق طرفین قرارداد قرار میگیرد.
• مبلغ قرارداد: مبلغی که سفارشدهنده در قبال انجام کار در زمانبندی تعیین شده به سازنده پرداخت میکند.
• سفارشدهنده یا مستصنِع: شخصی که ساخت کالای معین یا احداث طرح مشخصی را به سازنده سفارش میدهد.
• سفارشپذیر یا صانع یا سازنده: شخصی که متعهد میشود که ساخت کالا یا طرح مشخصی را بسازد و در زمان مشخص، تحویل سفارشدهنده دهد.
خصوصیات عقد استصناع
خصوصیات عقد استصناع به شرح زیر است:
۱ـ موضوع عقد، ساخت کالایی است که هنگام انعقاد قرارداد موجود نمیباشد و مقرر است در آینده ساخته و تحویل داده شود.
۲ـ به منظور جلوگیری از وقوع غرر، باید اوصاف و خصوصیات موضوع عقد از جمله، اندازه، کیفیت، حجم، کمیت و... صراحتاً در عقد مشخص گردد.
۳ـ سازنده متعهد به تامین مواد اولیه و لوازم کار و اقلام مورد نیاز است.
۴ـ تعیین مدت از ارکان اصلی عقد استصناع است؛ بنابراین مجهول بودن مدت، موجب بطلان عقد است.
۵ـ هنگام تنظیم قرارداد، تمام ثمن پرداخت نمیشود بلکه بخشی از ثمن زمان انعقاد عقد و الباقی به تناسب پیشرفت کار و یا در پایان قرارداد پرداخت میگردد.
۶ـ سفارشدهنده، هنگام تحویل کالا، مالک میشود و قبل از آن در حکم طلبکار است.
ماهیت حقوقی عقد استصناع
در خصوص ماهیت عقد استصناع، میان حقوقدانان اختلاف نظر وجود دارد. در این رابطه نظرات مختلفی بیان شده است. برخی این عقد را تعهد به بیع، برخی دیگر آن را عقد بیع، عدهای نیز این عقد را بیع سلف، جعاله، اجاره، قرارداد موضوع ماده ۱۰ قانون مدنی دانستهاند. با وجود اختلاف نظرهای موجود میتوان عقد استصناع را به عنوان یک عقد مستقل در نظر گرفت که در زمان انعقاد قرارداد، کالا (مبیع) وجود خارجی ندارد و در آینده به وجود خواهد آمد، از این جهت، این عقد را میتوان نوعی عقد معلق دانست که آثار آن از زمان ساخته شدن مبیع (تحقق معلقعلیه) آغاز میشود.
عقد استصناع از منظر فقه
در مورد بطلان یا جواز عقد استصناع، میان فقهای متقدم و متأخر اختلاف نظر وجود دارد. برخی از فقهای متقدم این عقد را به دلیل اجماع فقها و جهل به عین و اوصاف کالای مورد سفارش، باطل میدانند. در پاسخ به این ادعا باید گفت: اولاً در صحت اجماع مزبور تردید وجود دارد و ثانیاً طرفین عقد استصناع، خصوصیات کالای موضوع سفارش ساخت را به دقت تعیین میکنند، بنابراین غرری در این میان باقی نمیماند.
برخی از متاخرین در خصوص اینکه عقد استصناع یک عقد مستقل است یا از مصادیق عقد اجاره، بیع یا جعاله و یا اینکه ترکیبی از چند عقد میباشد مطالبی را بیان کردهاند.
مراحل انعقاد عقد استصناع در نظام بانکداری ایران
مطابق ماده ۳ دستورالعمل اجرایی عقد استصناع، بانکها میتوانند به منظور توسعه بخشهای تولیدی، نظیر صنعت و معدن، مسکن و کشاورزی، تسهیلات لازم را در قالب عقد استصناع اول به مشتریان اعطا نمایند و سپس براساس عقد استصناع نوع دوم، قرارداد ساخت را به سازنده واگذار کنند.
بر این اساس انعقاد قرارداد استصناع در نظام بانکداری ایران دو مرحلهای است این دومرحله به شرح زیر است:
۱ـ عقد استصناع اول
به موجب ماده ۵ دستورالعمل اجرایی مزبور، عقد استصناع اول بین مشتری و بانک منعقد میشود و به موجب آن بانک متعهد میگردد که در قبال دریافت مبلغ قرارداد و طبق شرایط مندرج در آن، اموال مورد نظر را در دوره زمانی معین به مشتری تحویل دهد. مبلغ و نحوه پرداخت آن باید معلوم و معین باشد و مشتری باید درصدی از مبلغ اموال مورد نظر را در زمان عقد به بانک پرداخت کند.
۲ـ عقد استصناع دوم
بر اساس ماده ۱۵ دستورالعمل اجرایی، عقد استصناع دوم، پس از درخواست مشتری، بین بانک و سازنده منعقد میشود و به موجب آن سازنده متعهد میگردد در قبال دریافت مبلغ قرارداد و طبق شرایط مندرج در آن، اموال مورد نظر را در دوره زمانی معین، به بانک یا نماینده آن تحویل دهد. در این عقد مشتری و سازنده نمیتواند شخص واحد باشد.
نتیجهگیری
عقد استصناع با توجه به ویژگیهای منحصربهفرد خود، همچون امکان سفارش ساخت کالا یا اجرای پروژههایی که هنوز وجود خارجی ندارند، میتواند نقش بسزایی در توسعه اقتصادی و تامین مالی پروژههای مختلف ایفا کند. هرچند در ماهیت حقوقی این عقد اختلاف نظرهایی وجود دارد، اما با در نظر گرفتن خصوصیات دقیق موضوع قرارداد و تعیین مدت و مبلغ مشخص، این عقد میتواند به عنوان یکی از ابزارهای کارآمد بانکی مورد استفاده قرار گیرد. همچنین، استفاده از عقد استصناع در قالب دو مرحلهای (استصناع اول و دوم) به بانکها این امکان را میدهد که به صورت موثر و متناسب با نیازهای مشتریان، در پروژههای تولیدی و عمرانی سرمایهگذاری کنند و به رونق بخشهای مختلف اقتصادی کمک نمایند.
امین ابوالحسنی