دموراژ و انواع آن در حقوق دریایی
مقدمه
صنعت کشتیرانی به عنوان یکی از حیاتی‌ترین ارکان تجارت بین‌الملل است که همواره و در طول تاریخ از مسیر‌های آبی و دریایی مورد توجه تجار و بازرگانان بوده است. چراکه آنان با بهره‌گیری از این صنعت، اقدام به واردات و صادرات کالا در نقاط مختلف جهان نموده‌اند. بنا به همین موضوع، صنعت کشتیرانی و حمل و نقل دریایی در توسعه اقتصادی کشور‌ها بسیار تاثیر‌گذار بوده و هست.
از جمله مسائل قانونی و حقوقی که در این حوزه مطرح است، دموراژ Demurrage و در مقابل آن، دیسپچ dispatch است که در این مقاله، به شرح و توضیح آن، پرداخته می‌شود.
گفتار اول: دموراژ و اهمیت آن در حمل و نقل دریایی
دموراژ در لغت به معانی کرایه معطلی، خسارت بیکار‌ماندگی و یا حق توقف در فارسی ترجمه شده است. دموراژ، جریمه‌ای است که در صورت تاخیر در بارگیری یا تخلیه کالا از یک کشتی پرداخت می‌شود. به عبارت ساده‌تر، زمانی که مدت زمان مشخص شده برای استفاده از یک کانتینر یا فضای کشتی به پایان برسد و کالا هنوز بارگیری یا تخلیه نشده باشد، مالک کالا موظف به پرداخت هزینه‌ای با عنوان دموراژ به شرکت کشتیرانی می‌شود. میزان دموراژ و نحوه و نوع محاسبه آن از موضوعاتی است که در قرارداد‌های حمل و نقل دریایی ذکر می‌شود. ذکر این هزینه‌ها در قرارداد‌های حمل و نقل دریایی نشانگر اهمیت آن است که در زیر، برخی از جهات این اهمیت آورده می‌شوند.
۱. تعیین هزینه‌های دقیق:
دموراژ به شرکت‌های کشتیرانی کمک می‌کند تا هزینه‌های ناشی از توقف بدون دلیل موجه و بعضا غیر منتظره کشتی را جبران کنند و به این ترتیب، هزینه‌های حمل و نقل را با دقت بیشتری محاسبه کنند. از سویی، دموراژ به کاهش هزینه‌های شرکت‌های کشتیرانی نیز کمک می‌کند. چراکه، با کاهش زمان توقف کشتی در بندر، هزینه‌های عملیاتی برای شرکت کشتیرانی کاهش می‌یابد.
۲. بهبود بهره‌وری بنادر:
دموراژ به عنوان یک ابزار تشویقی برای تسریع در عملیات بارگیری و تخلیه عمل می‌کند و از توقف طولانی مدت کشتی‌ها در بنادر جلوگیری می‌کند. در واقع، تعیین زمان مشخص برای تخلیه و بارگیری کالا، منجر به افزایش بهره‌وری در بنادر و کاهش زمان انتظار کشتی‌ها می‌شود.
۳. تعادل بین عرضه و تقاضا:
دموراژ را می‌توان به عنوان یک مکانیزم مناسب در کشتیرانی و حمل دریایی در نظر گرفت که به توزیع عادلانه منابع بندری و تنظیم بازار کمک می‌کند و با افزایش هزینه‌های ناشی از تأخیر، انگیزه‌ای برای تسریع در عملیات تخلیه و بارگیری ایجاد می‌کند.
۴. کاهش ریسک‌ها:
با در نظر گرفتن دموراژ در قرارداد‌های حمل و نقل، ریسک‌های ناشی از تأخیر در عملیات بندری کاهش پیدا می‌کند و به این ترتیب، اطمینان بیشتری برای طرفین قرارداد ایجاد می‌شود.
گفتار دوم: انواع دموراژ در حمل و نقل دریایی
در حمل و نقل دریایی دو نوع دموراژ شامل دموراژ کانتینری و دموراژ کشتی وجود دارد که در این قسمت، شرح و بررسی می‌شوند. البته، انواع دیگر دموراژ یعنی دموراژ پایانه و دموراژ ریلی نیز وجود دارند که در دیگر انواع حمل و نقل کاربرد دارند.
۱. دموراژ کانتینر:
دموراژ کانتینر هنگامی اتفاق می‌افتد که یک کانتینر در دوره و بازه زمانی مورد توافق به شرکت حمل و نقل بازگردانده نشود. در نتیجه این امر، هزینه‌های خرابی کانتینر می‌تواند قابل توجه باشد، زیرا می‌تواند کانتینر را از دسترس سایر مشتریان خارج کند. برای دموراژ کانتینر، انواعی متصور است که در ادامه آورده می‌شوند.
الف- دموراژ فری‌تایم free time مبدأ: زمانی که کانتینر خالی ازکالا، از محوطه کانتینری برداشته شده و تا زمانی که کانتینر پر از کالا، تحویل محوطه کانتینری شود.
ب- دموراژ فری‌تایم مقصد: زمانی که کانتینر پر از کالا، از محوطه کانتینری برداشته می‌شود تا وقتی که کانتینر خالی شده و تحویل محوطه کانتینری شود.
ج- دموراژ داخلی: زمانی که کانتینر در داخل کشور و بین شهر‌های مختلف جا‌به‌جا می‌شود و تاخیر در تحویل آن رخ می‌دهد.
۲. دموراژ کشتی:
این نوع از دموراژ نیز هنگامی رخ می‌دهد که یک کشتی در بندر بیش از بازه زمانی مورد توافق، تاخیر داشته باشد. بنا‌بر‌این، هزینه‌های پرداخت خسارت کشتی در این نوع دموراژ نیز می‌تواند زیاد و قابل توجه باشد. زیرا توانایی شرکت کشتیرانی را برای انجام تعهدات قراردادی، تحت تأثیر قرار می‌دهد.
الف- دموراژ لای‌بری: وقتی، کشتی در بندر پهلو گرفته و به دلیل تاخیر در تخلیه یا بارگیری بار، مجبور شود مدت زمان بیشتری در بندر باقی بماند؛ نتیجتا، هزینه‌های زیادی از هر حیث را به همراه دارد.
ب- دموراژ کانالی: هرگاه کشتی در حال عبور از یک کانال آبی شود و به هر دلیل، مجبور به تاخیر در عبور شود، در نهایت، مدت زمان بیشتری در کانال باقی می‌ماند.
گفتار سوم: دموراژ و مفاهیم مشابه
در این گفتار، به طور کوتاه و مختصر و به منظور درک بهتر مفهوم دموراژ و همچنین آشنایی با دیگر مفاهیم مشابه، به شرح و توضیح سایر مفاهیم مانند دیسپچ، خسارات دریایی و دیتنشن پرداخته می‌شود.
۱. دیسپچ:
گفته شد دموراژ، جریمه‌ای است که به دلیل تاخیر در عملیات بارگیری یا تخلیه پرداخت می‌شود و به طور مستقیم به کشتی و عملیات آن مربوط می‌شود. دیسپچ مفهومی است که در نقطه مقابل دموراژ قرار می‌گیرد. به این معنا که هنگامی که کانتینر یا کشتی زود‌تر از اتمام فری‌تایم، تخلیه یا بارگیری می‌شود. در حمل و نقل دریایی زمانی که محموله زود‌تر از زمان مقرر شده، تخلیه یا بارگیری می‌شود، طبق قرارداد اجاره کشتی یا قرارداد حمل و نقل که میان مالک کشتی یا کانتینر و مستاجر آن تنظیم شده است، با توجه به مدت زمان اضافه از فری‌تایم، مبلغی به عنوان پاداش به مستاجر پرداخت می‌شود. به عبارت دیگر، مالک کشتی یا کانتینر بخشی از کرایه را به عنوان دیسپچ به مستاجر پس می‌دهد.
۲. دیتنشن:
دیتنشن یعنی تأخير در بارگیری بار یک کشتی است. با توجه به قرارداد بین صاحب کالا و مالک کشتی، زمان مجاز برای بارگیری کالا روی کشتی مشخص می‌شود. اگر این زمان بگذرد و کالا هنوز بارگیری نشود، هزینه دیتنشن به عنوان جریمه تأخیر در پرداخت، محاسبه می‌شود. بنا‌بر‌این، هزینه ديتنشن به عنوان جبران خسارات ناشی از عدم توجه و عدم رعایت زمان‌بندی پرداخت حساب مورد استفاده قرار می‌گیرد.
۳. خسارات دریایی:
خسارات دریایی به خساراتی گفته می‌شود که در طول حمل و نقل کالا به دلیل حوادث طبیعی، خطرات دریایی یا خطا‌های انسانی به کالا وارد می‌شود.
گفتار چهارم: پیش‌بینی کاهش ریسک‌های ناشی از دموراژ
با گذشت مدت زمان فری‌تایم، محاسبه هزینه دموراژ شروع می‌شود که معمولا، به صورت روز‌شمار محاسبه می‌شود. در تعیین میزان این هزینه، متغیر‌ها و عوامل زیادی از جمله نوع قرارداد اجاره کشتی (زمانی، سفری و لخت) و کوچکی و بزرگی اندازه کانتینر، تاثیر‌گذارند.
با این حال، با پیش‌بینی‌های دقیق و برنامه‌ریزی‌های صحیح‌تر می‌توان این موضوع را بیشتر مدیریت کرد. برنامه‌ریزی دقیق برای ترخیص کالا و باز‌گرداندن کانتینر در زمان مقرر، ارتباط مستمر با شرکت کشتیرانی و اطلاع‌رسانی دقیق در مورد هرگونه تغییر در برنامه و آشنایی با قوانین و مقررات مربوط به حمل و نقل دریایی و شرایط قرارداد‌های آن از مسائلی هستند که با بهره‌گیری از آن‌ها، می‌توان به کاهش تاخیر در تخلیه محموله و در نتیجه کاهش هزینه دموراژ کمک کرد.
نتیجه‌گیری:
دموراژ، هزینه ناشی از تاخیر در بارگیری یا تخلیه بار از فضای کشتی و کانتینر است که توسط مالک کالا به شرکت کشتیرانی پرداخت می‌شود. مفهوم نقطه مقابل دموراژ، دیسپچ است که زمانی اتفاق می‌افتد که بازه زمانی بارگیری و یا تخلیه بار تمام نشود. تعیین هزینه‌های دقیق، بهبود بهره‌وری بنادر، ایجاد تعادل بین عرضه و تقاضا و کاهش ریسک‌ها از دلایلی هستند که بر اهمیت دموراژ در صنعت حمل و نقل دریایی و کشتیرانی تاکید دارند.
برنامه‌ریزی دقیق برای ترخیص کالا و باز‌گرداندن کانتینر در زمان مقرر، ارتباط مستمر با شرکت کشتیرانی و اطلاع‌رسانی دقیق در مورد هرگونه تغییر در برنامه و آشنایی با قوانین و مقررات مربوط به حمل و نقل دریایی و شرایط قرارداد‌های آن از مطالبی هستند که با پیش‌بینی آن‌ها می‌توان باعث کاهش ریسک‌های ناشی از دموراژ در حمل و نقل دریایی گردید.
مهناز حسینپور
مهناز حسینپور
12 آبان 1403