وصیت تملیکی، شرایط تحقق و آثار آن

مقدمه

وصیت یکی از تاسیسات حقوقی است که به واسطه آن انسان‌ها تکلیف اموال و اموراتشان را برای بعد از مرگ تعیین می‌کنند. این تاسیس از قدیم‌الایام مورد توجه بوده و در ادیان ابراهیمی به آن توصیه شده است و در اسلام، مستحب و در مواردی واجب اعلام شده است. گذشتگان بیشتر از این نهاد حقوقی استفاده می‌کردند که از علت‌های آن نبود نظامات قانونی و سازمان‌های حکومتی برای ثبت املاک و احقاق حق و تقسیم ارث در گذشته و محکم‌تر بودن اعتقادات مذهبی گذشتگان و الزام داشتن به انجام فرایض دینی و مذهبی می‌باشد. اما امروزه علی‌رغم افزایش اختلافات و دعاوی راجع به تقسیم ترکه و اموال موروثی بین وراث، جامعه اقبال چندانی به وصیت نشان نمی‌دهد درحالی‌که اشخاص مخصوصاً افراد متمول و ثروتمند می‌توانند با استفاده از این نهاد از بروز اختلاف بین وراثشان جلوگیری کنند و حتی از وصیت برای تقسیم ترکه بین وراث استفاده کنند.

در این سلسله مقالات سعی می‌شود وصیت تملیکی و مسائل مربوط به آن به‌طور مختصر اما مفید بیان شوند.

وصیت:

طبق ماده ۸۲۵ قانون مدنی وصیت دو نوع است ۱ـ وصیت عهدی ۲- وصیت تملیکی 

وصیت عهدی: عبارت است از اینکه شخصی، یک یا چند نفر را برای انجام اموری مامور کند. به‌طور مثال فردی وصیت می‌کند که بخشی از اموالش برای ساخت مدرسه صرف شود و شخصی را برای انجام امور مربوط به ساخت مدرسه تعیین و مامور می‌کند.

وصیت تملیکی: عبارت است از اینکه کسی مالکیت عین یا منفعت مال خود را برای زمان بعد از فوتش مجاناً به دیگری بدهد. به وصیت‌کننده «موصی»( mosi)، کسی که وصیت به نفع او شده است «موصی‌له» (mosa lah) و مورد وصیت «موصی‌به» (mosa beh) گفته می‌شود.

همانطور که از تعریف مشخص است، وصیت برای بعد از مرگ موصی است و وصیت پیش از فوت موصی دارای آثار حقوقی نمی‌باشد بنابراین موصی می‌تواند از وصیت خود انصراف دهد یا در وصیت تغییراتی بدهد. 

شرایط تحقق تملیک به موجب وصیت:

مالکیت موصی بر موصی‌به

فوت موصی 

قبول موصی‌له

۱- موصی باید مالک موصی‌به باشد و همچنین دارای صلاحیت و اهلیت در تصرف و وصیت. بنابراین وصیت مجنون و صغیر و سفیه باطل است. مال موضوع وصیت می‌تواند موجود نباشد و می‌شود به مال آینده وصیت کرد مثل محصول باغ یا محصول زراعت یا مالی که پیش خرید شده است اما هنوز ساخته نشده است. در تمام این اشکال، موصی باید مالک مال آینده باشد.

وصیت نسبت به مال غیر: در ماده ۸۴۱ قانون مدنی، وصیت به مال غیر را هرچند با اجازه مالک را باطل اعلام کرده است یعنی اگر به این نحو که گفته شود " مال الف بعد از مرگ من به پ برسد " باطل است اما اگر گفته شود " مال الف بعد از فوت الف به پ برسد" وصیت فضولی و غیرنافذ است و در صورت اجازه مالک، پس از فوت مالک و قبول موصی‌له، ملک به تملک موصی‌له درمی‌آید.

۲- فوت موصی: برای تحقق وصیت و دارا شدن آثار حقوقی لازم است که موصی فوت کند. موصی در هر لحظه می‌تواند از وصیت رجوع کند بنابراین تا پیش از فوت وی، هیچ اثر حقوقی بر وصیت بار نمی‌شود و انتقال مالکیتی اتفاق نمی‌افتد حتی اگر موصی‌له وصیت را قبول کرده باشد و مال را نیز قبض کرده باشد.

۳- قبول موصی‌له: از آنجا که تحقق وصیت تملیکی، موجب مالکیت موصی‌له می‌شود، پس نیاز به قبول و رضایت موصی‌له دارد. در عالم حقوق رضایت از چنان جایگاه بالایی برخوردار است که نمی‌شود کسی را بدون رضایتش، مالک مالی کرد. طوری که حتی در تملیکات رایگان هم باید رضایت جلب و قبول اخذ شود. 

قبول موصی‌له بعد از فوت موصی معتبر است پس چنانچه موصی‌له پیش از فوت موصی وصیت را رد کرده باشد بعد از فوت وی می‌تواند قبول کند ولی اگر قبل از فوت موصی، قبول کرده باشد بعد از فوت دیگر نیاز به قبول مجدد نیست(فرض می‌شود که موصی‌له بر قبول سابق خود استوار است بنابراین اگر موصی‌له بخواهد وصیت را رد کند باید رد را صراحتاً اعلام کند). قبول می‌تواند به هر طریق باشد مثلاً اگر موصی‌له مال را تصرف کند این تصرف به منزله قبول است. 

اگر موصی‌له بعد از فوت موصی، وصیت را رد کند، وصیت محقق نمی‌شود و باطل می‌شود.

موصی‌له می‌تواند قسمتی از وصیت را قبول کند و قسمت دیگر را قبول نکند در این حالت نسبت به آن قسمت که قبول کرده است تملیک محقق می‌شود و نسبت به آن قسمت که رد کرده است وصیت باطل است و تملیک واقع نمی‌شود.

قبول یا رد وصیت فوری نیست، یعنی موصی‌له مکلف نیست که تصمیم خود را نسبت به قبول یا رد به فوریت اتخاذ کند اما نباید از این حق نیز سوء استفاده کند و موجب تضرر وراث شود. چنانچه تاخیر در اعلام قبول یا رد موجب ورود زیان به وراث موصی شود، ایشان می‌توانند از طریق دادگاه، موصی‌له را مجبور به اتخاذ و اعلام تصمیم کنند.

اگر موصی‌له، صغیر یا مجنون باشد، رد یا قبول وصیت با ولی و قیم خواهد بود و قبول یا رد صغیر و مجنون بی‌اعتبار است. البته تصمیم مجنون ادواری در حال افاقه (دوره سلامت عقل) و قبول صغیر ممیز ( به علت اینکه تملیک موصی‌به مجانی است) معتبر و واجد اثر حقوقی می‌باشد.

موصی‌له ممکن است جنین باشد، در این‌صورت وصیت زمانی محقق می‌شود و مال به تملک وی در می‌آید که جنین زنده به دنیا بیاید و ولی یا قیم او تملیک را قبول کند.

حق قبول یا رد وصیت در حالتی خاص می‌تواند به ارث برسد بدین صورت که پس از فوت موصی و قبل از قبول یا رد، موصی‌له نیز فوت کند، در این حالت حق قبول و رد به وراث موصی‌له به ارث می‌رسد و فوت موصی‌له در این وضعیت موجب بطلان وصیت نمی‌شود.

نتیجه‌گیری: 

وصیت تملیکی با تحقق شرایط، موجب تملیک مال از موصی به موصی‌له می‌شود. موصی باید علاوه بر اهلیت عمومی انجام امور حقوقی، مالک موصی‌به باشد. موصی‌له نیز باید موجود باشد(اگرچه به حالت جنین). تملیک به موجب وصیت زمانی محقق می‌شود که موصی‌له وصیت را پس از فوت موصی قبول کند البته در شرایطی ممکن است وصیت توسط قائم‌مقام‌های(ولی، قیم، وراث) موصی‌له قبول یا رد شود.

در مقالات بعدی به ابعاد دیگر وصیت تملیکی پرداخته می‌شود.

سید علی جزایری